Document Type : Research Paper
Authors
1 Phd Student in Arabic Language and Literature, University of Arak, Arak, Iran
2 Associate Professor, Department of Arabic Language and Literature, Faculty of Literature and Languages, Arak University, Arak, Iran
3 Associate Professor, Department of Arabic Language and Literature, University of Arak, Arak, Iran
4 Assistant Professor, Department of Arabic Language and Literature, University of Tehran, Tehran, Iran
Abstract
Abstract
In contemporary linguistics, the structure of information in language is considered an important topic. It scrutinizes the relationship between sentence structures and the language or extralinguistic contexts in which they function. This domain of research examines the cognitive states of both the speaker and listener, the organization of information, and the communication features of language. Marked and unmarked structures are fundamental concepts in this field, each serving a distinct function in meaning transmission. Religious writings, especially the Qur'an, which employs intricate linguistic frameworks, accentuate the importance of this subject. Any change in the order of elements or departure from established norms can reveal hidden meanings and nuances. To properly represent this in the target language, one needs to have a deep understanding of language and information structure. This study utilizes a descriptive-analytical approach to examine instances derived from Fouladvand's translation of the Qur'an. The research findings reveal that the ḥāl (circumstantial clause) structure in the Qur'an has diverse marked and unmarked forms, each fulfilling distinct functions. Nevertheless, the translator has frequently failed to effectively convey these structures and associated informational disparities in meaning. An examination of current translations indicates that utilizing contemporary linguistic theories, such as Lambrecht's information structure theory, can effectively analyze and more properly convey Qur'anic principles in the target tongue. This methodology expands opportunities for the examination of translating religious literature.
Introduction
The informational structure of language is a significant topic in contemporary linguistics, garnering the interest of numerous critics and academics. This discussion encompasses focalization, topicalization, theme, and rheme, as well as unmarked and marked structures. The examination of informational structure originates from the linguistic research conducted by the Prague School. Linguists such as Halliday (1981), Givón (1984), Vallduví (1990), and Lambrecht (1994) have focused on informational structure, each offering distinct meanings. A general definition can be articulated as follows: The informative structure analyzes the correlation between phrase constructions and the language or extralinguistic settings in which these sentences are employed (Behmardi Sharifabadi, 2021: 20).
In the domain of informational structure, issues arise about the cognitive states of both the speaker and the listener, partly due to language grammar and analysis at this level. In this field, linguists examine informational structures and the communicative dimensions of language (Lambrecht, 1996: 1). Informational structure influences all significant levels of the grammatical system of language (Lambrecht, 1996: 6). Understanding the meaning of a text requires more than just knowing the rules of grammar. It also requires being aware of how the informational structure of sentences is derived from the way grammar is organized in the language and looking at the functional meanings of sentences in both linguistic and nonlinguistic contexts (Akbarizadeh et al., 2019: 154).
This study aims to address the following questions:
What are the consequences of the ḥāl construction in syntax and its representation in the Quranic translations of Surah Al-Baqarah according to Lambrecht's theory of informative structure?
In what manner have Quranic translators addressed the informative structure in the translation of the ḥāl construction?
What is the function of the ḥāl construction in the process of meaning-making and the establishment of diverse semantic layers?
Literature Review
In his 2008 work called "The Role of Informational Structure from Functional and Psychological Perspectives in Translation," Shokoohi looks at the linguistic and discursive factors that affect the informational structure of a text, such as thematic information, topicalization, contrastive focus, and passive voice, and what these factors mean for translation. He underscores that maintaining the components and rhetorical techniques of the source text is a fundamental obligation of the translator. Rassekh-Mahand (2008), in “The Role of Informational Structure in Translation,” examines the parallels and variations in the informative structure of sentences in English and Persian, as well as the transmission of these patterns through translation.
Arsalan Golfam and his colleagues wrote an article in 2010 called “A Study of Semantic Changes and Informational Structure of Marked Constructions in the Translation Process from English to Persian.” In it, they look into how the translation process changes the semantic and informational structures of marked constructions, such as equational, inverted, and pre-posed structures. Employing Halliday's systemic functional grammar and its three metafunctions, they examine chosen instances from ten English-to-Persian translated works.
Kazemi (2020), in his essay “A Study of Informational Structure (Clitic Left Dislocation) in Persian Translations of the Holy Quran,” analyzes the influence of clitic left dislocation on sentence informational structure and the alterations it experiences throughout the translation process. He also discusses translation options employed to convey this structure in the Quran. The results of this investigation indicate that substantial changes arise when translating the distinctive structure of clitic left dislocation. Although Persian possesses a flexible word order, it encounters constraints in expressing the semantic nuances of clitic left dislocation.
In his 2011 paper “Informational Structure and Its Translation in the Quran,” Jahromi examines the informative structure of Arabic nominal beginning constructions and their translations into Persian and English, with an emphasis on Quranic verses. He observes that Persian, owing to its more flexible word order relative to English, provides greater grammatical alternatives for enhanced information dissemination. This research is among the limited studies undertaken on the translation of the informational structure in the Quran. Nonetheless, none of this research has explicitly examined the translation of the "ḥāl" structure, a syntactic style that is among the most commonly employed in Arabic grammar and the Quran. Nevertheless, investigations into the "ḥāl" structure have been conducted, as illustrated below:
In his thesis, Arjangian (2011) analyzed the informational structure in Quran translations. His findings suggest that in certain passages, it is impractical to maintain the shape of the designated Arabic structure in Persian translation. Translators have endeavored to integrate the emphatic significance in the Persian translation, observing that neglecting the marked nature of the structure results in very slight detriment to the text. In his dissertation, Karimiān (2016) examined the ḥāl structure in sentences and semi-sentences inside the Quran, investigating its attributes, relationships, and rhetorical roles.
The ḥāl structure is among the most commonly employed structures in Arabic and the Quran. Notwithstanding its significance, none of the previously mentioned research has examined the translation of the ḥāl structure or the conveyance of its semantic dimensions in Quranic translations. This study intends to analyze the translations of this grammatical pattern in the Quran via the lens of the informational structure approach. Surah Al-Baqarah has been used as a case study for this purpose.
Research Methodology
This study analyzes the translations of the ḥāl structure in Surah Al-Baqarah through the lens of Lambrecht's theory of informational structure, employing a descriptive-analytical methodology. The findings also suggest a potential translation for this structure.
Conclusion
This study analyzes the informational structure of the ḥāl construction in Surah Al-Baqarah as translated by Fouladvand, leading to the following conclusions:
The translator has inadequately addressed the translation of the ḥāl construction in several verses, notably verses 8, 25, 85, and 92 of Surah Al-Baqarah, where the structure is indicated. In these instances, the ḥāl has been rendered as unmarked, resulting in a modification of the implicit meaning of the verses and a divergence from the speaker's original intent.
We observe inconsistencies in the translations of similar constructions. The translations of verses 8 and 22 of Surah Al-Baqarah exhibit a like pattern; yet, the translator has interpreted them distinctly. This contradiction indicates that the translator has, at times, insufficiently considered the linguistic and extralinguistic elements or the semantic connections of the source text.
Despite Fouladvand's attempts to deliver a fluent and accurate translation, insufficient consideration of the informational structure of the ḥāl construction has led to an inability to adequately express the semantic nuances of the original text.
The results demonstrate that a comprehensive grasp of informational structure and its implementation in translation is crucial for accurately transmitting meaning in religious texts. This study underscores the necessity of acquainting translators of religious writings with contemporary linguistic theories to get translations that are more accurate and aligned with the original text's intended meaning.
Keywords
Main Subjects
1. مقدمه
ساخت اطلاعی زبان از مباحث مهم زبانشناسی نوین بهشمار میرود که مورد توجه بسیاری از ناقدان و پژوهشگران قرار گرفتهاست و مباحثی همچون کانونیسازی[1]، مبتداسازی[2]، موضوع و تمرکز[3]، ساخت بینشان و نشاندار[4] مطرح میشود. بررسی ساخت اطلاع به مطالعات زبانشناسی پراگ برمیگردد؛ ساخت اطلاع مورد توجه زبانشناسانی چون هالیدی[5] (1967)، پرنس[6] (1981)، گیون[7] (1984)، ولدووی[8] (1990) و لمبرکت[9] (1994) بوده که هر یک از این زبانشناسان با روش خاص خودشان تعاریفی بیان کردهاند، اما تعریفکلی که میتوان از آن بیان کر، این است که «ساخت اطلاع رابطه بین ساخت جملهها و بافتهای زبانی یا فرازبانی را بررسی میکند که جملهها در آن بهکار میروند» (بهمردی شریف آبادی،1400: 20).
درحوزه ساخت اطلاع تاحدی بهدلیل گرامر زبانی و تحلیل در اینسطح مشکلاتی وجود دارد که مربوط به حالات ذهنی گوینده و شنونده است؛ در حوزه ساخت اطلاع زبانشناسان با ساختار اطلاعاتی و جنبههای ارتباطی زبان سروکار دارند (Lambrecht, 1996: 1). ساخت اطلاع در تمامی سطوح معنیدار سیستم دستوری زبانی دخالت میکند (Lambrecht, 1996: 06).
برای درک درست معنای متن فقط شناخت قواعد دستور زبان کافی نیست، بلکه باید نسبت به شناخت ساخت اطلاعی جمله بر اساس چینش دستوری ساختار آن زبان آگاهی داشته باشیم و معانی کاربردی جملات در بافت زبانی و فرازبانی مورد توجه قرار گیرد (اکبری زاده و همکاران، 1398: 154).
از آنجا که ترجمۀ متون دینی از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ بنابراین، مترجم باید در ترجمۀ اینگونه متنها توجه ویژهای به ساخت زبانی و فرازبانی و نحوۀ توزیع کلمات داشته باشد.
ساختار حال، یکی از ساختارهای دستوری پر کاربرد زبان عربی است که بهوفور در قرآن کریم یافت میشود و در جایگاههای مختلف به اشکال مختلفی بهکار رفته است. واضح و مبرهن است که در ورای اینگونه جابهجاییها، انگیزه و اهدافی نهفته است که پس از مطالعه و بررسی دقیق ساختار و آگاهی از ساخت اطلاع و نحوۀ توزیع جملات میتوان معنایآن را به درستی دریافت، سپس از طریق معادلیابی دقیق در زبان مقصد، معادل مناسب را برای آن انتخاب و در زبان مقصد منعکس کرد و برابر نهاد مناسبی برای آن قرار داد.
ترجمۀ محمدمهدی فولادوند از قرآن کریم به عنوان یکی از مهمترین و موفقترین ترجمههای فارسی شناخته میشود، این ترجمه به زبانی ساده و روان نگاشته شده است. فولادوند با هدف ارائۀ ترجمهای خوانا و شایسته، دقت و وفاداری به متن اصلی را در نظر گرفته و ویژگیهایی چون سادگی، روانی و مطابقت با متن قرآن را در آن لحاظ کرده است؛ این موارد باعث شده است تا ترجمۀ وی به عنوان یک اثر ارزشمند در ترجمههای قرآن مطرح شود؛ از این رو، باتوجه به این شاخصها در پژوهش حاضر ترجمۀ ایشان به عنوان نمونه مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
تلاش میشود تا در این پژوهش به سؤالات زیر پاسخ داده شود:
- دلالتهای اسلوب حال در نحو و انعکاسآن در ترجمههای قرآنکریم در سورۀ بقره براساس نظریۀ ساخت اطلاعی لمبرکت چگونه است؟
- مترجمان قرآنی چه نگاهی نسبت به ساخت اطلاعی در ترجمۀ اسلوب حال داشتهاند؟
- نقش ساختار حال در معناسازی و ایجاد لایههای مختلف معنایی چیست؟
پژوهش با این فرضیههایی که در ادامه ارائه شده است به پیشواز سؤالات مطرح شده و بررسی ساخت اطلاعی در ترجمۀ اسلوب حال در سورۀ بقره رفته است:
- ساختار حال در نحو عربی یکی از پرکاربردترین ساختارهاست که ترجمۀ آن لازمۀ اطلاع دقیق از نحوۀ توزیع جملات و ساخت جملات است.
- مترجمان قرآن کریم در سورۀ بقره توجهی به ساخت اطلاعی اسلوب حال نداشتهاند و در بیشتر موارد ترجمۀ درستی ارائه نمیدهند.
- ساختار حال در جایگاههای مختلف با توجه به ساخت دستوری جملات، معانی متفاوتی را به خواننده منتقل میکند.
در پژوهش حاضر ترجمههای ساختار حال در سورۀ بقره بر اساس نظریۀ ساخت اطلاعی لمبرکت به شیوه توصیفی- تحلیلی مورد بررسی قرار میگیرد و با توجه به تحلیلها، ترجمۀ پیشنهادی برای این ساختار ارائه میشود.
- پیشینۀ پژوهش
شکوهی (1387) در مقالۀ «نقش ساخت اطلاعاتی از دید نقشگرایی و روانی در ترجمه»، عناصر کلامی و گفتمانی تأثیرگذار بر ساخت اطلاعاتی متن از قبیل اطلاعات موضوعی، مبتداسازی، تقابلسازی و مجهول را از دیدگاه کلامی و تأثیر ارتباط آن بر ترجمه بررسی کرده و با توجه به اهمیت این عناصر در زبان مبدأ، حفظ عناصر و شیوههای گفتمانی سازنده یک متن را در زبان مقصد، یکی از وظایف مهم مترجم مطرح کردهاست.
راسخ مهند (1387) در مقالۀ «نقش ساخت اطلاعی در ترجمه» وجوه تفاوت و شباهت ساخت اطلاعاتی جمله در انگلیسی و فارسی و چگونگی انتقال آن را از رهگذر ترجمه مورد بررسی قرار داده است.
ارسلان گلفام و همکاران (1389) در مقالۀ «بررسی تحولات معنایی و ساخت اطلاع ساختهای نشانداری در فرآیند ترجمه از انگلیسی به فارسی» به بررسی تحولات فرآیند ترجمه از انگلیسی به فارسی در لایههای مختلف معنایی و ساخت اطلاع چند ساخت نشاندار مانند ساخت نقش برابر، ساختهای وارونه و ساختهای پیشایند شده پرداختهاند و با توجه به فرانقشهای سهگانۀ دستور نقشگرای هالیدی، نمونههایی گزینش شده از 10 متن ترجمه شدۀ انگلیسی به فارسی را تحلیل کردهاند.
کاظمی (1399) در مقالۀ خود با عنوان «بررسی ساخت اطلاع (اشتغال) در ترجمههای فارسی قرآنکریم» به بررسی تأثیرآرایش واژگانی اشتغال بر ساخت اطلاعی جمله و تغییر آن در فرآیند ترجمه و سپس راهبردهای ترجمۀ این ساخت در قرآنکریم پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان میدهد در فرآیند انتقال ساخت اطلاع اشتغال به منزلۀ ساختی نشاندار از رهگذر ترجمه، تحولاتی چشمگیری رخ میدهد و زبان فارسی با وجود آرایش واژگانی آزاد در انتقال لایههای معنایی اسلوب اشتغال با محدودیت مواجه است.
جهرمی (1390) در مقالۀ «ساخت اطلاعاتی و ترجمۀ آن در قرآن» به بررسی ساخت اطلاع ساختهای اسم آغازین عربی و ترجمۀ آن در زبان فارسی و انگلیسی با تکیه بر آیات قرآن کریم پرداخته و به این نکته اشاره کرده است که زبان فارسی به دلیل ترتیب واژگانی آزادتر در مقایسه با انگلیسی، امکانات دستوری بیشتری برای توزیع بهتر اطلاع دارد. این پژوهش از معدود پژوهشهایی است که در زمینۀ ترجمۀ ساخت اطلاع در قرآن کریم به رشته تحریر درآمده است؛ با این حال در هیچ یک از پژوهشها به بررسی ترجمۀ فارسی ساختار (حال) که یکی از اسالیب پرکاربرد نحو عربی در قرآن کریم است، نپرداختهاند و آن را مورد توجه قرار ندادهاند؛ البته در مورد اسلوب حال پژوهشهایی انجام شده که از جمله آنها مطالعات ارژنگیان (1390) و کریمیان (1395) است.
ارژنگیان (1390) در پایاننامۀ کارشناسی ارشد خود به بررسی ساخت اطلاعی در ترجمۀ قرآن مجید پرداخته است و نتایج حاصل از پژوهش ایشان دال بر این است که در برخی آیات حفظ صورت ساخت نشاندار عربی در ترجمه به زبان فارسی ممکن نیست و مترجمین تلاش کردهاند معنای تأکیدی موجود در آیات را به گونهای در ترجمۀ فارسی بگنجانند که در صورت توجه به معانی نشانداری، نادیده گرفتن صورت نشانداری آسیب اندکی به متن وارد میکند.
کریمیان (1395) در رسالۀ دکتری خود به بررسی اسلوب حال جمله و شبهجمله در قرآن کریم پرداخته است. ایشان چگونگی و ویژگیهای جملات و شبهجملات حالیه و وابستههای آن را مورد بررسی قرار داده و زیباییها و کارکردهای بلاغی آن را بیان کرده است.
ساختار حال یکی از ساختارهای پرکاربرد زبان عربی و نیز قرآن است که بهوفور در قرآن کریم بهکار برده شده است و هیچکدام از پژوهشهای بررسی شده چگونگی ترجمۀ ساختار (حال) و انتقال لایههای معنایی آن در ترجمۀ قرآن کریم را مورد بررسی قرار ندادهاند؛ از این رو، نگارنده در پژوهش حاضر بر آن است تا ترجمههای قرآن کریم از این ساخت دستوری را بر اساس رویکرد ساخت اطلاعی مورد بررسی قرار دهد و برای این منظور سورۀ بقره را بهعنوان نمونۀ مورد پژوهانه برگزیده است.
- چهارچوب تئوری پژوهش
3-1. ساخت اطلاعی و بازنمایی معنایی
ساخت اطلاع اساساً به تفسیر کلمات یا جملات در زمینههای محاورهای معین نمیپردازد، بلکه بیشتر به شرایط گفتمانی که در آن قطعات داده شده اطلاعات گزارهای از طریق یک شکل ممکن بیان میشوند، توجه دارد (Lambrecht, 1996: 4-5). لمبرکت در مورد ساخت اطلاعی میگوید: «ساخت اطلاعی، بخشی از دستور جمله است که در آن گزارههای معنایی بهصورت بازنماییهای مفهومی وقایع جاری با ساختهای دستوری و واژگانی منطبق میشوند و مشارکتکنندگان در کلام بر اساس حالات ذهنی خود چنین ساختهایی را بهعنوان واحد اطلاعی در بافت کلامی مفروض، تفسیر میکنند و بهکار میگیرند» (Lambrecht, 1996: 5).
یکی از مباحث ساخت اطلاعی، کانونیسازی است؛ کانون به اطلاعاتی اشاره دارد که از قبل در بافت زبانی و موقعیتی وجود ندارد، قسمتی از جمله است که بالاترین درجه پویایی ارتباطی را داراست و جزء اطلاعات نامفروض برای مخاطب است (اکبریزاده و همکاران، 1398: 158).
یکیدیگر از مباحث مهم حوزۀ ساخت اطلاع موضوع ساخت بینشان (متعارف) و ساخت نشاندار همان برجستهسازی است؛ بهگونهای که هر جمله به صورتی طبیعی ساخت اطلاعی بینشان دارد که میتوان با حرکت دادن عناصر جمله از آن شکلی نشاندار به وجود آورد. استفاده از ساختهای نشاندار یکی از ابزارهایی است که گوینده برای افزایش بار معنایی کلام و برجسته کردن معنایی خاص از آن استفاده میکند؛ بنابراین، انتقال عین ساختارهای نشاندار بهویژه در ترجمۀ متون دینی برای مترجم ضروری است؛ زیرا عدم آگاهی مترجم نسبت به ساختهای نشاندار در زبان مبدأ و مقصد ممکن است سبب شود تا ساختهای نشاندار به شکل بینشان ترجمه شود که بخشی از معنای ارتباطی ساختارهای زبان مبدأ از بین خواهد رفت (صدقی و همکاران، 1400: 227).
سازۀ برجسته نشاندار در جمله، کانون جمله است و بار معنایی آن بیش از ساخت بینشان خواهد بود. عناصر و ساختهای نشاندار دربردارندۀ بخشهای خاصی از معنا هستند که شایان توجه و تأکید خاص تولیدکننده پارهگفتار است؛ از این رو، انتقال اینگونه معانی در فرآیند ترجمه بهآسانی انجام نمیگیرد (گلفام و همکاران، 1398: 86).
مفهوم نشانداری زمانی به وجود میآید که جملات در جایگاه اصلی خودشان دستخوش تغییر و تحول شوند و درجایی غیر از جایگاه اصلی خودشان به کار بروند (گلفام و همکاران، 1398: 86).
آنچه در اینجا لازم است مورد توجه قرار گیرد، آن است که ساخت اطلاعی به مقایسه و تحلیل جملاتی که از لحاظ معنایی یکسان هستند، اما از لحاظ صوری متفاوتاند، میپردازد. در این حوزه بیان میشود که چرا دستور زبان، گزینههای بسیاری برای بیان یک گزاره واحد در اختیار ما قرار میدهد (اکبریزاده و همکاران، 1398: 157).
3-2. اسلوب حال و تفاوتهای معنایی آن
«حال» که در زبان فارسی با عنوان قید حالت از آن نامبرده میشود از ساختارهای نحوی و پرکاربرد است که در زبان قرآنی هم به وفور یافت میشود.
در تعریف حال گفته شده: «عبارت است از اسم منصوبی که بیانگر هیئت صاحب آن که در پاسخ به سؤال چگونه بهکار برده میشود و غالباً به صورت مشتق استعمال میشود» (أبی حیان الأندلسی، 1998م: 1557).
ساختار حال، بیانگر حالت و هیئت است و با صفت تفاوت دارد؛ صفت آن است که بین دو اسم مشترک در لفظ فرق میگذارد، اما حال چیزی به دانستههای ما در خبر اضافه میکند و علاوه برآن صفت همیشگی است، اما حال فقط در زمانی که گفته شده است به آن متصف است (ابن یعیش، د.ت، جلد 2: 7).
«حال» در زبان عربی به دو صورت بهکار برده میشود: حال مفرد و حال جمله که یا جمله اسمیه است و یا جمله فعلیه که گاهی اوقات به همراه آن واو ذکر میشود؛ مانند: جاء زیدٌ و سیفه علی کتفه وگاهی اوقات واو ذکر نمیشود مانند: جاءنی زیدٌ سعی غلامه (جرجانی، د.ت: 202)
هر جمله ای در زبان عربی یک ساخت نحوی دارد و یک ساخت اطلاعی؛ ساخت نحوی همان قواعد دستوری است که در زبان عربی وجود دارد، اما در ساخت اطلاعی متکلم زمانی که صحبت میکند، ممکن است با توجه به قصد و هدف خود تغییراتی را در کلام ایجاد کند.
در مورد ساختار حال که یک قاعده دستوری زبان عربی است و در اصل به صورت مفرد در کلام بیان میشود -که یک ساخت بینشان است- گاهی گوینده از این قاعده عدول میکند و آن را به صورت جمله یا شبهجمله و... بیان میکند که این باعث تغییر و جابهجایی در ساختار جمله میشود و تبدیل به یک ساخت نشاندار میشود و قطعاً این جابهجایی عناصر و نشانداری منجر به تغییر در معنا و مفهومنیز میشود؛ یعنی با یک ساخت اطلاعی جدید روبهرو خواهیم بود. بنابراین، مترجم باید در برگرداندن جملات دقت داشته باشد که عین ساختار را در زبان مقصد معادلیابی کند.
- ارزیابی ترجمهها
در این قسمت به ارزیابی ترجمههایی از فولادوند پرداخته میشود تا نقاط قوت وضعف آن شناسایی شود. این ارزیابی بر اساس ساختهای بینشان و نشاندار انجام میشود، که به تفصیل ترجمه این دو نوع ساخت اطلاعی مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرد.
4-1. بررسی ترجمۀ ساختهای بینشان
در این بخش به تحلیل ساختهای بینشان در زبان مبدأ و تأثیر آنها بر فرآیند ترجمه خواهیم پرداخت. ساختهای بینشان به جملاتی اطلاق میشود که فاقد نشانههایی برای تأکید یا تفکیک معنایی هستند. بررسی این ساختها میتواند به درک عمیقتری از چالشهای ترجمه و چگونگی انتقال معانی ضمنی کمک کند که در ادامه به بررسی ترجمۀ فولادوند از ساختهای بینشان خواهیم پرداخت.
4-1-1. نمونۀ اول
سورۀ بقره، آیۀ 97: ﴿قُلْ مَنْ کَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِینَ﴾
ترجمۀ فولادوند: بگو کسى که دشمن جبرئیل است [در واقع دشمن خداست] چراکه او به فرمان خدا قرآن را بر قلبت نازل کرده است در حالى که مؤید [کتابهاى آسمانى] پیش از آن و هدایت و بشارتى براى مؤمنان است.
توصیف ساخت اطلاعی: قید حالت در این آیه کلمۀ «مصدقاً» است که به صورت مفرد بهکار رفته است.
در ترجمۀ این آیه، مترجم کلمۀ «مصدقاً» که حال مفرد است را به صورت جمله ترجمه کرده است که نشان از عدم توجه به ساخت اطلاعی کلمات است، چراکه هر نوع ساخت کلمه، بیانگر معنایی متفاوت از سوی گوینده است که لازم است مترجم در ترجمۀ خود به این نکته توجه و در زبان مقصد به درستی بازنماییکند. اصل در حال بیان آن به صورت مفرد (غیرنشاندار) است، اما گاه از این قاعده عدول میشود و به صورت جمله (نشاندار) بیان میشود که این خود حاوی پیامی است. همانطور که در این آیه مشاهده میکنیم حال به صورت مفرد (بینشان) ذکر شده، اما مترجم به این نکته توجه نکرده و آیه را به صورت جمله (نشاندار) ترجمه کرده است. مترجم تنها با شناخت قواعد دستوری نمیتواند به درک درستی از معنای متن برسد، بلکه باید به ساخت اطلاع جمله مطابق آرایش دستوری ساختار آن زبان نیز آگاهی داشته باشد و به معانی کاربردی جملات در بافت زبانی و بافت موقعیتی فرازبانی نیز توجه داشته باشد (اکبریزاده و همکاران، 1398: 154).
ترجمۀ پیشنهادی: بگو کسی که دشمن جبرئیل (در واقع دشمن خداست)، چراکه او به فرمان خدا قرآن را تأییدکنان بر آنچه پیش از آن و هدایت و بشارتى براى مؤمنان نازلکرد.
4-1-2. نمونۀ دوم
سورۀ بقره، آیۀ 60: ﴿وَإِذِ اسْتَسْقَى مُوسَى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَیْنًا قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ کُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَلَا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ﴾
ترجمۀ فولادوند: و هنگامى که موسى براى قوم خود در پى آب برآمد، گفتیم: «با عصایت بر آن تختهسنگ بزن.» پس دوازده چشمه از آن جوشیدن گرفت، [به گونهاى که] هر قبیلهاى آبشخور خود را مىدانست. [و گفتیم:] از روزى خدا بخورید و بیاشامید، [ولى] در زمین سر به فساد برمدارید.
توصیف ساخت اطلاعی: قید حالت در این آیه کلمۀ «مُفسِدینَ» است که به صورت مفرد بهکار رفته است.
در ترجمۀ این آیه، مترجم کلمۀ «مُفسِدینَ» را که حال مفرد است به صورت نادرست ترجمه کرده است؛ در ساختار حال، اصل آن است که به صورت مفرد بیاید که یک ساخت بینشان است و در آیۀ شریفۀ 60 سورۀ مبارک نیز حال به صورت مفرد (بینشان) ذکر شده است؛ یعنی گوینده بر اساس فرضیات خود یک ساخت زبانی را از میان ساختهای متنوعی که در اختیار دارد برای بیان گزاره موردنظر برگزیده است. در نگاه اول، برای خواننده این ترجمه مشخص میشود که مترجم در این آیه کلمۀ مورد بحث (مفسدین) که حال است را نه تنها به صورت مفرد (بینشان) ترجمه نکرده، بلکه این کلمه را به عنوان قید حالت نیز ترجمه نکرده است که این خود نشان از عدم توجه به دستور زبان عربی و ساختهای اطلاعی زبان است؛ بر همین اساس مترجم ترجمۀ نامطلوبی را از آیه بیان میداردکه هیچگونه ارتباطی با مقصود گوینده ندارد.
ترجمۀ پیشنهادی: و هنگامى که موسى براى قوم خود در پى آب برآمد، گفتیم: «با عصایت بر آن تختهسنگ بزن.» پس دوازده چشمه از آن جوشیدن گرفت، [به گونهاى که] هر قبیلهاى آبشخور خود را مىدانست. [و گفتیم:] از روزى خدا بخورید و بیاشامید، [ولى] در زمین تبهکارانه فساد مکنید.
4-2. بررسی ترجمۀ ساختهای نشاندار
این بخش به تحلیل ساختهای نشاندار اختصاص دارد که معمولاً با استفاده از نشانهها یا واژگان خاص، معنا و تأکید بیشتری را به متن میبخشند. این ساختها نقش مهمی در شکلدهی به برداشت خواننده از متن دارند و در فرآیند ترجمه، توجه ویژهای را میطلبند. بررسی این ساختها به ما کمک میکند تا تأثیرات آنها بر دقت و کیفیت ترجمه را بهتر درک کنیم. در ادامه به آیاتی در این رابطه پرداخته میشود.
4-2-1. نمونۀ اول
سورۀ بقره، آیۀ 8: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ﴾
ترجمۀ فولادوند: و برخى از مردم مىگویند ما به خدا و روز بازپسین ایمان آوردهایم ولى گروندگان [راستین] نیستند.
توصیف ساخت اطلاعی: حال در این آیه، جملۀ اسمیه است که با حرف نفی «ما» بهکار رفته و متشکل از دو سازه «مبتدا» و «خبر» است که در واقع مسند و مسندٌالیه هستند.
مترجم در ترجمۀ این آیه که به نوعی ترجمۀ تفسیری بهشمار میآید دقت چندانی به ساخت اطلاع کلمات و ساختارهای زبانی نداشته است. در موضوع ساخت اطلاع بیان شده است که هر جمله به صورتی طبیعی ساخت اطلاعی بینشان دارد که میتوان با حرکت دادن عناصر جمله از آن شکلی نشاندار به وجود آورد. استفاده از ساختهای نشاندار یکی از ابزارهایی است که گوینده برای افزایش بار معنایی کلام و برجسته کردن معنایی خاص از آن استفاده میکند؛ بنابراین، انتقال عین ساختارهای نشاندار بهویژه در ترجمۀ متون دینی برای مترجم ضروری است (صدقی و همکاران، 1400: 227)، اما خواننده در نگاه اول به این آیه «وما هم بمؤمنین» با یک جملۀ منفی حالیۀ اسمیه روبهروست. بدیهی است که در اینجا آیه میتوانست به صورت «غیر مؤمنین» بیاید، اما خداوند متعال به گونهای دیگر «وما هم بمؤمنین» بیان کرده است که هدفی در پی دارد که مترجم پس از دریافت معنا باید آن را به صورت همانند در زبان مقصد منعکس کند؛ این در حالی است که مترجم به این امر توجه نکرده و با حذف مبتدا که یک ساخت اطلاعی است جمله را به صورت یک جمله منفی ساده ترجمه کرده است و توجهی به این نکته نداشته است که مقصود اهتمام به ضمیر «هم» است که اگر اینگونه نبود میتوانست به صورت «غیر مؤمنین» هم بیاید. این تناقض در جایی دیگر از ترجمۀ همین مترجم مشاهده میشود که نمونۀ آن آیۀ 22 سورۀ بقره است:
سورۀ بقره، آیۀ 22: ﴿الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَکُمْ فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾
ترجمۀ فولادوند: همان [خدایى] که زمین را براى شما فرشى [گسترده] و آسمان را بنایى [افراشته] قرار داد و از آسمان آبى فرود آورد و بدان از میوه ها رزقى براى شما بیرون آورد پس براى خدا همتایانى قرار ندهید در حالى که خود میدانید.
در این قسمت مترجم به صورت صحیح جملۀ حالیه که به صورت (غیرنشاندار) بیان شده است را در زبان مقصد منعکس کرده است. همچنین ضمیر را که بر آن در این جمله تأکید شده و فعلی که بعد از آن ذکر شده به درستی منعکس کرده است؛ این تزلزل و ناهماهنگی بین ترجمهها میتواند ناشی از این باشد که مترجم در ترجمههای خود آگاهی چندانی از ساختاطلاعی نداشته و بر اساس دانستههای خود و از روی ذوق و سلیقه دست به ترجمه زده است.
ترجمۀ پیشنهادی: و برخی از مردم میگویند به خدا و روز آخرت ایمان آوردهایم و این در حالی است که آنها اهل ایمان نیستند.
4-2-2. نمونۀ دوم
سورۀ بقره، آیۀ 138: ﴿صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ﴾
ترجمۀ فولادوند: این است نگارگرى الهى و کیست خوشنگارتر از خدا و ما او را پرستندگانیم.
توصیف ساخت اطلاعی: حال در این آیه جملۀ «ونحن له عابدون» است که به صورت جملۀ اسمیه بیان شده که شامل مبتدا و خبر است.
در این آیه مترجم بر خلاف آیۀ 8 سورۀ بقره که توضیح داده شد به درستی ضمیر «نحن» که برجسته شده است و سازه برجستۀ نشاندار در جمله، کانون جمله است و بار معنایی آن بیش از ساخت بینشان خواهد بود. عناصر و ساختهای نشاندار دربردارندۀ بخشهای خاصی از معنا هستند که شایان توجه و تأکید خاص تولیدکننده پارهگفتار است؛ از این رو، انتقال اینگونه معانی در فرآیند ترجمه به آسانی انجام نمیگیرد (گلفام و همکاران، 1398: 86) و نوعی مبتداسازی شکل گرفته که به صورت نشانداری در زبان مبدأ ذکر شده و به درستی آن را ترجمه کرده است که این ناشی از تزلزل و عدم آگاهی دقیق مترجم نسبت به ساختهای اطلاعی زبان است، اما در اینجا نکتهای که باید مورد توجه قرارداد این است که در ترجمه نیز باید از قید حالت استفادهکرد.
ترجمۀ پیشنهادی: این است نگارگری الهی و کیست خوشنگارتر از خدا و در حالی که ما عبادتکنندگان او هستیم.
4-2-3. نمونۀ سوم
سورۀ بقره، آیۀ 25: ﴿کُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هَذَا الَّذِی رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا وَلَهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِیهَا خَالِدُونَ﴾
ترجمۀ فولادوند: هرگاه میوهاى از آن روزى ایشان شود، مىگویند این همان است که پیش از این [نیز] روزى ما بوده و مانند آن [نعمتها] به ایشان داده شود و در آنجا همسرانى پاکیزه خواهند داشت و در آنجا جاودانه بمانند.
در ترجمۀ این آیه «وهم فیها خالدون» که یک جملۀ حالیۀ اسمیه است که به صورت نشاندار بیان شده است؛ یعنی از اصل خود که مفرد است، خارج شده و به صورت جملۀ بیان شده است در اینجا مترجم دست به ترجمۀ نامطلوبی برده است. در واقع حال را به صورت غیرنشاندار منتقل کرده، اما نقصی که در ترجمه مشاهده میشود این است که نکتۀ مهم و پیامی که در آیه نهفته است را نه تنها درک نکرده، بلکه آن را به زبان مقصد هم منتقل نکرده است، چراکه همانطور که واضح و مبرهن است در این آیه تکیه روی «هم» و اینکه آیه به صورت جمله بیان شده است باید مورد توجه قرار گیرد اگر اینچنین بود میتوانست به شکل های دیگری هم بیان شود.
ترجمۀ پیشنهادی: هرگاه میوهای از آن روزی ایشان شود، میگویند این همان است که پیش از این (نیز) روزی ما بوده و مانند آن (نعمتها) به ایشان داده شود و در آنجا همسرانی پاکیزه خواهند داشت و این در حالی است که آنها در آن جاودانه هستند.
4-2-4. نمونۀ چهارم
سورۀ بقره، آیۀ 44: ﴿أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾
ترجمۀ فولادوند: آیا مردم را به نیکى فرمان مىدهید و خود را فراموش مىکنید با اینکه شما کتاب [خدا] را مىخوانید آیا [هیچ] نمىاندیشید.
توصیف ساخت اطلاعی: قید حالت در این آیه، جملۀ اسمیه است که خبر آن به صورت فعل مضارع بیان شده است.
در ترجمۀ این آیه مشاهده میکنیم که مترجم «وأنتم تتلون الکتاب» که یک جملۀ اسمیۀ حالیه است را به درستی به صورت نشاندار ترجمه کرده است. در این آیه، تغییر کلمات در ساختار اصلی جمله ایجاد شده است و مترجم این موضوع را به درستی درک کرده و ضمیر «أنتم» که تکیه کلام روی آن است و برجستهسازی روی آن انجام گرفته است را در ترجمه نیز به همان شکل بیان میکند، اما در ترجمۀ جملۀ حالیه باید از قید حالت استفاده کرد که این کار را به درستی انجام نداده است.
ترجمۀ پیشنهادی: آیا مردم را به نیکی فرمان میدهید و خود را فراموش میکنید در حالی که شما کتاب (خدا) را میخوانید آیا (هیچ ) اندیشه نمیکنید.
این در حالی است که مترجم در ترجمۀ آیۀ 51 سورۀ بقره که ساختاری مشابه همین آیه دارد، جملۀ حالیه را به درستی ترجمه کرده است:
سورۀ بقره، آیۀ 50: ﴿وَإِذْ فَرَقْنَا بِکُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَیْنَاکُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ﴾
ترجمۀ فولادوند: و هنگامى که دریا را براى شما شکافتیم و شما را نجات بخشیدیم و فرعونیان را در حالى که شما نظاره میکردید غرق کردیم.
4-2-5. نمونۀ پنجم
سورۀ بقره، آیۀ 82: ﴿وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ﴾
ترجمۀ فولادوند: و کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کردهاند آنان اهل بهشتند و در آن جاودان خواهند ماند.
توصیف ساخت اطلاعی: حال در این آیه به صورت جملۀ اسمیه آمده است که متشکل از مبتدا و خبر است.
در ترجمۀ ساختار حال در این آیه، مترجم دقت چندانی به عمل نیاورده است و بدون توجه به ساخت اطلاعی زبانی مبدأ و انعکاس آن در زبان مقصد این امر را به انجام رسانده است. مترجم باید تمام زوایای زبانی مبدأ و شیوۀ انعکاس آن در زبان مقصد را شناسایی کند و بر اساس آن دست به ترجمه ببرد. در این آیه نیز با ساختاری مشابه که به وفور در قرآن مشاهده میشود، روبهرو هستیم که از سوی نویسنده نوعی مبتداسازی با اهتمام بر ضمیر روی داده است که مترجم در ترجمه خود این را به درستی منتقل نکرده است. این ناهماهنگی میان ترجمهها که به وفور دیده میشود، نشان میدهد که مترجم در ترجمۀ خود به صورت ذوقی عمل کرده و ساختارهای زبانی را مورد توجه قرار نداده است.
ترجمۀ پیشنهادی: و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند آنان اهل بهشت هستند در حالی که آنها در آن جاودان هستند.
4-2-6. نمونۀ ششم
سورۀ بقره، آیۀ 92: ﴿وَلَقَدْ جَاءَکُمْ مُوسَى بِالْبَیِّنَاتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ﴾
ترجمۀ فولادوند: و قطعاً موسى براى شما معجزات آشکارى آورد سپس آن گوساله را در غیاب وى [به خدایى] گرفتید و ستمکار شدید.
توصیف ساخت اطلاعی: حال در این آیه به صورت جملۀ اسمیه بیان شده که شامل مبتدا و خبر است.
همانطور که بیان شد نحوۀ توزیع کلمات در ساخت اطلاع بیانگر معنا و هدف خاصی است که در این آیه، حال به صورت نشاندار آمده است؛ یعنی از اصل خود که مفرد است، خارج شده، اما مترجم در ترجمۀ این آیه نیز علاوه بر اینکه جملۀ حالیه را تشخیص نداده و ساختار را به درستی ترجمه نکرده است. همچنین در ترجمۀ مفردات جملۀ حالیه نیز دچار اشتباه شده است و در «و أنتم ظالمون» ظالمون را به صورت فعل ماضی ترجمه کرده است؛ این در حالی است که خداوند متعال به صورت جملۀ اسمیه بیان کرده است با تأکید بر ضمیر «أنتم» که باید در ترجمه به زبان مقصد منعکس شود.
ترجمۀ پیشنهادی : و قطعا موسى براى شما معجزات آشکارى آورد سپس آن گوساله را در غیاب وى [به خدایى] گرفتید و این در حالیست که شما از ستمکاران هستید.
- بحث و نتیجهگیری
در پژوهش حاضر بعد از بررسی ساخت اطلاعی ساختار حال در سورۀ بقره در ترجمۀ فولادوند به این نتیجه میتوان رسید که:
* مترجم در ترجمۀ ساختار حال در برخی آیات -به ویژه آیات 8، 25، 85 و 92- سورۀ بقره که به صورت نشاندار بیان شده،دقت کافی نداشته است و در این موارد حال را به صورت بینشان ترجمه کرده است که این باعث تغییر در معنای مستتر آیات و انحراف از مقصود اصلی گوینده شده است.
* در ترجمۀ ساختهای مشابه، عدم یکپارچگی دیده میشود؛ برای نمونه ترجمۀ آیات 8 و 22 سورۀ بقره ساخت مشابهی دارند، اما مترجم آیات را به دو شیوۀ متفاوت ترجمه کرده است که این نشان میدهد که مترجم در برخی موارد به جنبههای زبانی و فرازبانی و روابط معنایی متن اصلی توجه کافی نداشته است.
* ترجمۀ فولادوند با وجود تلاش برای ارائۀ ترجمهای روان و وفادار به متن به دلیل عدم توجه به ساخت اطلاعی ساختار حال نتوانسته است تمام لایههای معنایی متن اصلی را منتقل کند.
* نتایج نشان داد که فهم صحیح ساخت اطلاعی و بهکارگیری آن در ترجمه از ضروریات اساسی برای انتقال دقیق معنا در متون دینی است؛ این پژوهش بر اهمیت آشنایی مترجمان متون دینی با نظریههای زبانشناسی نوین تأکید دارد تا بتوانند ترجمهای دقیقتر و نزدیکتر به مقصود متن اصلی ارائه کنند.
تعارض منافع
تعارض منافع ندارم.
ORCID
Peyman Karimi |
|
https://orcid.org/0009-0009-7449-0464 |
Mahmoud Shahbazi |
|
https://orcid.org/0000-0002-9712-7846 |
Sayed Abolfazl Sajadi |
|
https://orcid.org/0000-0001-6340-123x |
Qasem Azizi Morad |
|
https://orcid.org/0009-0003-7549-3233 |
[1]. Canonical
[2]. Topic
[3]. Focus and Subject
[4]. Marked and Unmarked Structure
[5]. Halliday, M. A. K.
[6]. Prince, E.
[7]. Givon, T.
[8]. Vallduvi, E.
[9]. Lambrecht, K.
)