ملل مختلف در طول تاریخ بشریت به دلایل مختلف نیاز به تعامل با یکدیگر داشته­اند و از سخنان یکدیگر بهره می‌جسته­اند. قدیمی‌ترین اثری که به نقش مترجم شفاهی و اهمیت ترجمه در تمدن‌های گذشته اشاره دارد، کتیبه‌ای است که در آرامگاه «هارم هاب» یا (هورمهب)^[1] در ممفیس مصر به دست آمده است. در این کتیبه مترجم به عنوان رابط دو فرهنگ و زبان مختلف در قالب دو نقش متفاوت نشان داده شده است. قدمت این اثر به سال 1340 قبل از میلاد برمی‌گردد (تیم و دیگران، 1956: 7).

ترجمۀ شفاهی نوعی از ترجمه است که در آن، برگردان آغازین و پایانی به زبانی دیگر براساس ارائۀ یکباره جملۀ زبان مبدأ تولید می­شود (پوچ هکر، 1395 :18) و شامل ترجمۀ همزمان، پیاپی ،همزمان متن مکتوب و نجوایی است. آنچه به طور معمول در رسانه‌ها صورت می‌پذیرد از دو نوع اول آن است. در ترجمۀ همزمان، گفتار گوینده بلافاصله به زبان مقصد ترجمه می­شود، اما در نوع پیاپی، پس از وقفه­ای کوتاه در کلام گوینده، مترجم اقدام به فرآیند ترجمه می‌کند. یادآور می‌شود پس از جنگ جهانی اول، ترجمه‌ها به شکل کنونی خود درآمدند و ترجمۀ شفاهی پیاپی[2]به طور اخص تا سال 1945 متداول بود. ترجمۀ شفاهی همزمان[3] اولین بار در دادگاه نورنبرگ و هنگام محاکمه مجرمان جنگی به‌کار گرفته شد (وبر، 1378: 1).

ثمربخشی و دستیابی به اهداف هر فعالیتی در مرحلۀ نخست در گرو بررسی و حل چالش‌های پیش روی آن است. اصل بازدارندگی مهم‌ترین اولویت سران نیروهای مسلح و مسئولان رده بالای نظام است و هدف مانورهای نظامی، رژه‌ها و سخنرانی‌های مسئولان، بیان و نمایش قدرت نظامی است تا با اطلاع‌رسانی گسترده از توان نظامی، دلهره و ترس در دل دشمنان افکنده و به دوستان نیز پیام صلح و دوستی و اتکا به قدرت ایران را القا کند. بازتاب این مانورها و گفتمان‌ها ضروری است هر چه سریع‌تر به دنیا و به‌ویژه به کشورهای منطقه مخابره شود. از آنجا که بیشتر همسایگان ما کشورهای عرب زبان بوده و در نواحی راهبردی خلیج‌فارس مستقرند و از جهت دیگر، دشمنان حقیقی این مرز و بوم نیز بیشتراز طرف همین کشورها وارد عمل خواهند شد، اطلاع‌رسانی و شناساندن قدرت و نیز فرستادن پیام صلح و دوستی در سایۀ مانورها باید در اولویت کاری مسئولان نظامی قرار گیرد؛ چراکه این مهم بیشتر از انجام مانورها حائز اهمیت است.

این پژوهش به دنبال یافتن چالش‌های پیش روی مترجمان در ترجمۀ شفاهی از زبان فارسی به زبان عربی است. داده‌های اولیه بر مبنای مصاحبۀ فرماندهان نظامی با شبکه‌های عرب‌زبان از جمله شبکه «العالم» و نیز پخش زندۀ مانورها و مراسم رژه‌های نظامی از این شبکه جمع‌آوری شده است. سؤالاتی که این پژوهش تلاش دارد به آن‌ها پاسخ دهد، عبارتند از:

- مهم‌ترین چالش‌های زبانی و غیرزبانی ترجمۀ شفاهی گفتمان نظامی به زبان عربی در چیست؟

- مهم‌ترین چالش‌ها در کدام حوزه از گفتمان نظامی نمایان می‌شود؟

- چه تفاوتی بین چالش‌ها در سه حوزۀ گفتمان نظامی وجود دارد؟

1. نگاهی به پژوهش‌های پیشین در حوزۀ ترجمۀ شفاهی

بیشتر مطالعاتی که در حوزۀ ترجمۀ شفاهی در ایران صورت گرفته در حوزۀ سیاسی بوده است و از جمله نمونه‌ آن می‌توان به مقالۀ آسیه صحاف و دیگران تحت عنوان «راهکارهای مترجمان شفاهی تازه کار ایرانی در ترجمۀ سخنرانی سیاسی» اشاره کرد. بنا بر بررسی­های صورت گرفته تاکنون مطالعه­ای در زمینۀ شناخت چالش‌های حوزۀ نظامی (شامل سخنرانی‌های فرماندهان عالی‌رتبه نظامی، رزمایش‌ها و رژه‌ها) انجام نگرفته است. در اینجا به صورت گذرا به پاره‌ای از تحقیقاتی که به گونه‌ای با مورد پژوهش حاضر در ارتباط‌اند، اشاره‌ خواهیم کرد.

در حوزۀ ترجمۀ شفاهی در زبان‌های خارجی مانند انگلیسی، فرانسه و روسی، کتاب‌ها و مقالات متعددی در ایران به رشته تحریر درآمده است که به صورت اجمالی می‌توان به «معرفی مطالعات ترجمۀ شفاهی» فرانتس پوچ هکر که توسط وریا دستیار ترجمه و در انتشارات رهنما به چاپ رسیده و یا به «فنون ترجمۀ شفاهی» کریم قربان‌زاده اشاره کرد. در حوزۀ پژوهش‌های مرتبط با چالش‌های فرا‌زبانی نیز می‌توان به مقالۀ زهرا ارسلانی با عنوان «گفتمان انتقادی در ترجمۀ شفاهی»، پایان‌نامۀ مجید زارعی با عنوان «عزت‌نفس و خودکارآمدی در ترجمۀ شفاهی» در حوزۀ زبان انگلیسی و پایان‌نامۀ زهرا فلاحی تحت عنوان «عوامل زبانی و فرازبانی در ترجمۀ همزمان» که به زبان فرانسه نوشته شده است، اشاره کرد.

در حیطه مرتبط با چالش‌های زبانی، پژوهش­هایی نیز صورت گرفته که بیشتر آن‌ها در زبان انگلیسی است و از آن جمله است: کریم شعبانی در مقالاتی چون «راهکار پیش‌بینی در ترجمۀ همزمان» و «جملات فارسی با افعال انتهایی در ترجمۀ همزمان» برخی از دشواری­های ترجمۀ شفاهی میان فارسی وانگلیسی را بررسی کرده است. علی اسکندری در پایان‌نامه‌ خود تحت عنوان «مشکلات مترجمان شفاهی ایرانی در برگردان اصطلاحات تخصصی: استراتژی‌های جزئی یا کلی» به این موضوع پرداخته است. آنچه پیدا است درخصوص زبان عربی- فارسی و برعکس اقدامات صورت گرفته بسیار ناچیز بوده که می‌توان فقط به مقاله‌ای در دانشگاه تهران تحت عنوان «چالش‌های ترجمۀ شفاهی
عربی- فارسی و برعکس» اشاره کرد که توسط عبدالحسین فقهی و حسین سلمانی نوشته شده است و به صورت کلی به این موضوع پرداخته و موضوعات مطرح شده آن را می‌توان به همۀ زبان‌ها تعمیم داد و مختص زبان عربی- فارسی نیست. همچنین پایان‌نامۀ فاطمه احدی تحت عنوان «ترجمۀ شفاهی با تکیه بر ترجمۀ فوری» به تازگی در دانشگاه حکیم سبزواری به سرانجام رسیده است.

2. جامعۀ آماری

در این پژوهش به منظور پاسخ به سؤالات مطرح شده به کمک روش توصیفی- تحلیلی، پس از گردآوری فایل‌های صوتی- تصویری مصاحبه با فرماندهان رده بالای نظامی، رزمایش‌ها و رژه‌ها در آرشیو شبکه «العالم»، برنامه­هایی مانند «مِن طهران» و «لقاء خاص» در بهار سال 1397 که به صورت همزمان از فارسی به عربی ترجمه شده است، مورد بررسی قرار گرفت. پس از بررسی شیوایی و رسایی فایل‌ها و همچنین اطمینان از همزمان بودن فرآیند ترجمه در مجموع 44/261 دقیقه فایل صوتی- تصویری مورد بررسی قرار گرفت که شامل (34/13 دقیقه مربوط به مراسم رژه 31 شهریور 1395، 03/39 دقیقه از 9 رزمایشی که توسط ارتش و سپاه در سنوات گذشته به انجام رسیده و 07/209 دقیقه سخنرانی که از 11 نفر از فرماندهان عالی رتبه ضبط شده، است. پژوهشگران پس از شنیدن این فایل‌ها به دو زبان فارسی و عربی در چند مرحله و پس از پیاده‌سازی چالش‌های موجود به تجزبه‌وتحلیل آن‌ها پرداختند.

3. مبانی نظری پژوهش

در حالت کلی و سنتی از سه نوع الگوی نظری در ترجمه استفاده می‌شود:

- الگوهای تطبیقی

- فرآیندی

- علّی.

از دیدگاه جنی ویلیامز و آندره چسترمن^[4] (1997: 69) هریک از این الگوها دارای چندین نظریه و متغیّر هستند:

- الگوهای تطبیقی^[5]؛ این الگو ایستا، محصول‌گرا و بر نوعی ارتباط تعادلی متمرکز است. الگوی تطبیقی در ساده‌ترین شکل خود چنین می‌نماید: متن مبدأ = متن مقصد.

از آنجا که در ترجمه به صورت عام و در نوع شفاهی آن به صورت خاص، نمی توان از برابری کامل سخن به میان آورد، روش صحیح‌تر نمایش آن، علامت تقریبا مساوی است. در این الگو، ترجمه را با متن مبدأ به ترتیب در کنار هم قرار داده و اساس کار، روش‌های مقابله‌ای مطرح شده توسط دانشمندانی چون کت فورد ووینی و دالبرنت است. این الگو به ترجمه به عنوان یک مسئله همترازساز می‌نگرد و هر عنصر از زبان مبدأ با یک عنصر فرضی از زبان مقصد در مقابل هم قرار می‌گیرند.

- الگوی فرآیندی^[6]؛ این الگو ترجمه را نه به عنوان محصول، بلکه به عنوان یک فرآیند نمایش می‌دهد. این الگو بُعد زمان را مطرح می‌کند و از این رو، یک مدل پویا است که برخی از انواع آن براساس الگوی ارتباطی رایج هستند:

فرستنده                 پیام                گیرنده

که در ترجمۀ شفاهی می‌توان این‌گونه رسم کرد:

فرستنده1            پیام 1            دریافت کنننده 1 / فرستنده 2            پیام 2            دریافت‌کننده 2

این الگو زمانی که روابط متوالی بین مراحل ترجمه مدنظر بوده و یا کانون توجه مترجم باشد، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

- الگوی علّی^[7]؛ این الگو علّت و اسباب به وجود آمدن نوع ترجمه را بیان می‌کند؛ اینکه چرا ترجمه این‌طور به‌نظر می‌رسد؟ این علت‌ها به کمک ترجمه به معلول‌ها تبدیل می‌شود که معمولا در سه سطح رخ می‌دهد.

همچنین براساس دیدگاه رایس^[8] (1971) متن‌ها به سه گروه دسته‌بندی می‌شوند؛ متن­های اطلاعاتی که نقش اصلی آن‌ها انتقال اطلاعات است و غالباً متن­های ترجمۀ شفاهی از این نوع است. متن­های توصیفی که جنبه‌های زیباشناسی در آن‌ها اهمیت دارد و متن­های ترغیبی که نقش اصلی آن‌ها ترغیب گیرندۀ پیام به انجام کاری است (پالامبو،1391: 147 و ماندی،1391: 140).

کیفیت ترجمه، مفهومی نسبی است و ارزشیابی آن با توجه به اهداف و بافتی که در آن وجود دارد بر معیار‌های نسبی استوار است. چسترمن (1977) ارزشیابی را به دو روش ارزشیابی توصیفی[9] و ارزشیابی سنجشی[10] دسته‌بندی کرده است. هدف از ارزشیابی توصیفی، تعیین ماهیت یا ویژگی‌های ترجمه برای پی بردن به برداشت مترجم از معادل ترجمه‌ای و یا توصیف شرایط فرهنگی و اجتماعی حاکم بر تولید ترجمه است. ارزشیابی سنجشی میزان مطلوب یا نامطلوب بودن ترجمه را می‌سنجد (چسترمن، 1997: 119). معیار‌های ارزشیابی در این تحقیق با نگرش به اهمیت نوع و بازتاب جهانی آن شامل ترجمه‌های صورت گرفته و فرآیند ایجاد ترجمه است؛ یعنی نه فقط از دید پذیرفتگی[11] در زبان مقصد، بلکه از نظر صحت[12] در برگردان اصطلاحات زبان مبدأ و انتقال محتوا بررسی می­شود.

در ادامه و به اختصار به مکتب و نظریه‌ای که ما را در رسیدن به هدف تحقیق یاری می‌رساند، اشاره خواهد شد.

نظریۀ تفسیری (مفهومی): این نظریه که بنیانگذار آن دانیکا سلسکوویچ^[13] بود در مدرسۀ عالی مترجمان کتبی و شفاهی^[14] به نام مکتب پاریس نهادینه شد که حاصل مقالات و نظریه‌هایی است که سلسکویچ و لدرر همکار او در انستیتو پاریس درخصوص ترجمۀ شفاهی ارائه دادند. اصل و پایه این مکتب بر الگوبرداری از شیوه­ای است که مترجمان در حین ترجمۀ شفاهی به‌کار می‌برند. وی معتقد است ترجمۀ شفاهی «برگردان شفاهی واژه‌ها نیست بلکه بازشناسی معنی یک پیام و بازگو کردن آن در قالب زبانی دیگر است و اگر مترجم همزمان پیام را به صورت واژه به واژه ارائه کند، زبان مقصد را ارائه داده است، اما ماحصل از مفهوم خالی بوده و از آن افاده معنی نمی‌شود» (سلسکویچ، 1978: 23). بر این اساس، ترجمه، جریانی دائمی بین دو قطب دریافت مطلب از زبان مبدأ و بیان آن به زبان مقصد است. حد فاصل این دو قطب، محل شکل‌گیری فرآیند‌های مختلفی است که در خلال آن‌ها، مترجم بدون تکیه بر زبان مبدأ، آنچه را در ارتباط با موضوع متن در ذهن خود ذخیره کرده است به زبان مقصد ترجمه می‌کند. این روند در قالب الگوی سه مرحله پیاپی ذیل ایجاد می‌شود:

الف- درک شنیداری[15]: در این مرحله، توجه مترجم به درک صحیح پیام گوینده معطوف می‌شود. مترجم به معانی واژگان به صورت پراکنده توجهی ندارد و در مجموع عبارات و مفاهیم بنیادی را ردیابی می‌کند. اگر مترجم دچار رکود فکری و تأمل بیش از حد شود در مرحلۀ بعد دچار مشکل جدی خواهد شد.

ب- مرحله واژه‌زدایی[16] و تقویت مفاهیم وابسته به آن: در این مرحله لازم است مترجم با سرعت و ظرافت خاص به حذف واژه­های زبان مبدأ از ذهن خویش و درک مفاهیم آن‌ها اقدام کند در غیر این صورت از مجموع پیام به استثنای معانی کلمات و واژگان پراکنده و نیز پاره‌ای ساختارهای ناپیوسته چیزی در ذهن وی باقی نخواهد ماند.

ج- تولید جملات همپایه به زبان مقصد در اسرع وقت: در این مرحله، مترجم نه تنها معادل مفاهیم را در زبان مقصد بازآفرینی می‌کند، بلکه مطلوبیت آن را نزد شنونده محک می‌زند. سلسکویچ معتقد است که میزان قابل قبول بودن ترجمۀ ارائه شده به نحوه ارائه آن بستگی دارد (1987: 14).

در این مدل، شروع ترجمه با درک مفهوم آغاز می‌شود و اصل مطلب، مجموعه‌ای از واحدهای مفهومی است که در پس عبارات زبانی نهفته است. در واقع ترجمه، حاصل واکنشی ذهنی است که از تعامل بین ساختارهای زبانی موجود در متن و دانش ذخیره شده در ذهن خواننده (مترجم) ناشی می‌شود. از این رو، درک مفهوم، فرآیندی انتزاعی و فردی است (حقانی، 1386: 143 به نقل از اشتولتسه، 2001، 223). براساس این نظریه، مترجم با توجه به ضیق وقت تلاش دارد تا مفهوم و درک خود از کلام گوینده را به مخاطب برساند و به دنبال تعادل معنایی و تطبیق هر آنچه از آن سخن به میان می‌آید به زبان مقصد نیست. اصل مهم در این مدل، سرعت عمل مترجم است؛ چراکه اگر در حین درک آن، بی‌جهت خود را با واژگان موجود در متن مبدأ درگیر سازد، جریان دائمی ترجمه و در واقع فرآیندهای ذهنی او با اختلال مواجه خواهد شد که این خود کاهش کیفی ترجمه و اتکای بی‌مورد او بر متن مبدأ را به دنبال خواهد داشت (پوچ هگر، 1395: 52).

مهم‌ترین هدف ترجمۀ شفاهی بنا بر نظریه‌های مکتب پاریس، رساندن مفهوم و معنی کلام گوینده است؛ برهمین اساس در پژوهش کنونی چالش‌هایی همچون ترجمۀ واژه به واژه و کاربرد ساده جملات در زبان مقصد (عربی) و نیز رعایت صحیح دستور زبان مقصد از جمله عدم استفاده از وزن و صیغه و زمان مناسب در افعال و اوزان و مصادر و عدم توجه به مذکر، مونث، معرفه، نکره و مشابه آن و یا ایراد واژگان براساس نطق فارسی و... مورد بررسی قرار نگرفته است.

4. چالش‌های غیرزبانی و زبانی

به طور کلی چالش‌های ترجمه، ترکیبی از نوع چالش‌های غیرزبانی و چالش‌های زبانی است که در این پژوهش در ابتدا به معرفی آن‌ها خواهیم پرداخت.

4-1. چالش‌های غیرزبانی

4-1-1. گسست بین اصحاب رسانه و مسئولان نظامی

در ترجمۀ شفاهی هر چند که مترجم خبره و دارای تجربه باشد با توجه به عدم اطلاع مترجم از کلام گوینده، فرآیند ترجمه به خودی خود استرس‌زا و التهاب‌آور است. این شرایط با توجه به ویژگی‌ها و محدودیت‌های موجود در یک محیط نظامی و کاهش دسترسی اصحاب رسانه به مسئولان نظامی در هر زمان و مکانی، تاثیر منفی خود را بر مترجم خواهد گذاشت تا آنجایی که در ابتدای کار به وضوح می‌توان آثار استرس و اضطراب را در صدا و نحوۀ ترجمۀ اکثریت مترجمان مشاهده کرد.

4-1-2. ضعف عملکرد مترجمان دوزبانه

از آنجا که بسیاری از مترجمانی که در این شبکه (العالم) فعالیت می‌کنند، عرب زبان بوده و در واقع مترجم دو زبانه وابسته، یعنی افرادی هستند که زبان دوم خود را از طریق زبان مادری فراگرفته است و مفاهیم زبان دوم را از طریق زبان خود درک می‌کنند (محمودزاده، 1389: 97) بی شک تسلط آن‌ها بر زبان عربی بیش از زبان فارسی بوده و بدیهی است که در فهم و درک بعضی از عبارات و جملات زبان فارسی دچار مشکل خواهند شد و یا در بعضی از مواقع به سبب تکرار واژگان عربی و فارسی ناخواسته در ترجمه به زبان عربی از واژگان فارسی و یا بر عکس استفاده می‌کنند؛ مانند واژه «سپاه» که در مراسم رژه، مترجم در ترجمه به عربی به اشتباه خود کلمه را به‌کار می‌برد هرچند که پس از درنگی آن را اصلاح می‌کند. همچنین ترجمه عبارت «نیروهای نظامی» را به جای ترجمه به «القوات العسکریه» به «القوات النظامیه» ترجمه می‌کند.

4-1-3. اختلافات فرهنگی

ترجمه به عنوان یک میانجی، سعی در ایجاد نوعی هماهنگی بین فرهنگ دو ملتی است که دارای عادات و رسوم خاص خود است. یکی از مهم‌ترین چالش‌های ترجمه در تعامل با اختلافات مفهومی و اساسی بین زبان­‌ها منوط به چالش ­‌های فرهنگی است. این درحالی است که در سخنرانی و یا مانورهای نظامی و مراسم رژه از عبارات حماسی و شعر در قالب الفاظ پر بار استعمال می‌شود و چه بسا اصل و هدف به بوتۀ فراموشی سپرده می‌شود. برای نمونه در مراسم رژه گوینده به مدت (4:47) دققیه از مجموع (13:34) دقیقه کل گزارش به حماسه عاشورا و رشادت‌های قهرمانان آن می‌پردازد که در همین مدت به نسبت کوتاه، معرفی و شناساندن چند تجهیزات نظامی از قلم می‌افتد. هر چند که در این‌گونه موارد، عیبی بر عملکرد مترجم نیست، اما مترجم با نگرش به نوع مخاطب خارج از کشور به‌ویژه اکثر کشورهای مسلمان عربی اهل تسنن به جای سکوت و یا پرداختن به موضوعات حاشیه‌ای دیگر می‌تواند به معرفی تجهیزات پرداخته تا خلل ایجاد شده برطرف شود.

4-1-4. از دست دادن مطالب اساسی به سبب سرعت کلام گوینده

در ترجمه‌هایی که در عرف دیپلماتیک و در روابط بین سران و مسئولین کشورها انجام می‌گیرد معمولا سعی بر آن است که جملات کوتاه، آسان و متداول استفاده شود و تعداد واژگان ارائه شده در یک دقیقه باید کمتر از 120 کلمه باشد. فرماندهان و سخنگوی رزمایش‌ها و مجریان مراسم رژه باید در حین ارائۀ گزارش کار به این نکته توجه داشته باشند که گفتار آن‌ها در حین مصاحبه به صورت همزمان به زبان‌های مختلف از جمله زبان عربی ترجمه می‌شود و آهسته و منقطع ایراد سخنرانی کنند. شواهد بسیاری عدم توجه مسئولان به این نکته را اثبات می‌کند؛ برای نمونه در دقیقه اول فایل مراسم رژه 31 شهریور مجری مراسم 242 واژه را بر زبان می‌آورد؛ یعنی 102 واژه بیش از مقدار استاندارد که این امر به خودی‌خود باعث از دست دادن مطالب اساسی و مهم در ترجمه توسط مترجم خواهد شد.

4-1-5. ناتوانی در شنیدن سخنان سخنران

محیط و فضایی که مسئول نظامی در حال مصاحبه و ایراد سخنرانی است، بسیار حائز اهمیت است. این مصاحبه اگر در دفتر مسئول مربوطه انجام گیرد مسلماً فارغ از هرگونه مزاحمت و در محیطی کاملاً آرام شکل می‌گیرد، اما درخصوص رزمایش‌ها و مراسم رژه شرایط دقیقاً متفاوت است؛ چراکه بسیاری از فرماندهان اصرار بر انجام مصاحبه در قلب منطقۀ رزمایش دارند که در هر لحظه صدای گلوله، تانک، هواپیما و... باعث تداخل در فهم اصل کلام سخنران شده و بالطبع کار را بر مترجم دشوار می‌سازد.

4-1-6. سوگیری و عدم رعایت اصل امانت‌داری

مترجم که یکی از دریچه‌های پیوند «من» به «دیگری» است، هرگز نباید دیدگاه شخصی خود را دنبال کند و اندیشه‌های خود را به جای اندیشه‌های نویسنده و یا گوینده القا کند (دلیل، 1381: 28). هیچ مترجمی نمی‌تواند شخصیت خود را یکسره از کارش کنار بگذارد، اما لازم است هرگز برداشت خود را به چهرۀ پیام نچسباند و به گونه‌ای در پیام دست نبرد که با بینش ذهنی و عاطفی او همنوا شود (نایدا، 1389: 28).

سوگیری و عدم رعایت اصل امانت‌داری را از دو دیدگاه می‌توان بررسی کرد؛ اولاً مواقعی که مترجم براساس نوع و فرهنگ مخاطب چاره‌ای جز سکوت و یا ذکر مواردی خلاف آنچه در زبان مبدأ می‌آید، ندارد؛ مثل موارد بیان شده در قسمت اختلافات فرهنگی که مسلماً مترجم بر خود واجب می‌داند با نگرش به نوع مخاطب اهل تسنن خود، ترجمه را به گونه‌ای دیگر عنوان کند. ثانیاً مواقعی که مترجم دانسته در حالی که هیچ معذوریتی ندارد، برداشت‌های شخصی خودش را براساس عقاید و سلیقۀ خویش عنوان کرده است. برای نمونه، مترجم به جای ترجمۀ جمله «این موشک به همت متخصصان ایران زمین ساخته شده است» عبارت «این موشک از تکنولوژی جدید بهره‌مند است» (هذا الصاروخ الذی یتمتع بالتقنیات الجدیده) استفاده می‌کند؛ این در حالی است که تأکید مجری مراسم بر ساخت آن در داخل کشور است، نه استفاده از تکنولوژی جدید. جای بسی تعجب است که در کل مراسم رژه، گوینده در سه جای مختلف به تولید و ساخت موشک‌ها در داخل کشور تأکید می‌کند، اما مترجم حتی یک بار به آن اشاره نمی‌کند. البته از آن‌جایی که هیچ‌‌کس از درون مترجم آگاه نیست، بیان این نکته حائز اهمیت است که عوامل دیگری چون عدم درک صحیح از کلام گوینده و یا از دست دان بخش عمده کلام گوینده و بیان آن براساس حدس و گمان می‌تواند در این امر دخیل باشد.

4-2. چالش‌های زبانی

4-2-1. عدم آشنایی با واژگان و اصطلاحات نظامی

واژگان از نظر ایجاد و نحوه کاربرد به دو گروه ذخیره لغات فعال و غیرفعال تقسیم می‌شود. ذخیره لغات فعال مجموعه لغاتی هسستند که ما در گفتار روزمره با آن‌ها سروکار داریم و دائماً از آن‌ها استفاده می‌کنیم و ذخیره لغات غیرفعال مجموعه لغاتی هستند که از طریق مطالعه و استماع سخرانی‌ها در یک مبحث خاص به دست می‌آید (قربان‌زاده،1391: 129). یکی از چالش‌های مهم ترجمه در حوزۀ نظامی، ناآشنایی و درک ضعیف مترجم از اصطلاحات نظامی است که در اینجا فقط برخی از شواهد عینی که مترجم از ترجمۀ آن‌ها در مراسم رژه ناتوان بوده است، ذکر خواهیم کرد:

* توپ 23 میلیمتری اتوماسیون استابلایزر

* هویتزر خودکششی 203 میلیمتری

*‌ یگان‌های خودرویی دژبان ارتش.

4-2-2. نگسستن از زبان مبدأ

این پدیده در دو بخش واژه و ساختار نمود پیدا می‌کند:

4-2-2-1. در دام واژه‌های زبان مبدأ

با نگرش به وجود حروف مشابه در دو زبان عربی و فارسی (بجز گ، چ، ژ، پ در فارسی) و تداخل فرهنگی ملت‌ها، بدیهی است بسیاری از واژگان از زبانی به زبان دیگر نفوذ کرده و چه بسا به عنوان واژگان آن زبان به شمار آمده است. در برخی از موارد این واژگان بیگانه در معنایی غیراز معنای راستین خود در زبان اصلی به‌کار برده می‌شود که ضروری است مترجم شناخت کافی نسبت به این همریختی وام واژگان فارسی و عربی داشته باشد. برای نمونه مترجم به تأسی از زبان فارسی عبارت «دشمن فرضی» را به «العدو الفرضی» ترجمه می‌کند در حالی که عبارت صحیح آن «العدو الافتراضی» است.

4-2-2-2. در دام ساختار زبان مبدأ

بیشتر دشواری‌های ترجمه همزمان ناشی از تنگنای زمان و سایر متغیرهای متأثر از آن ازجمله محدودیت دسترسی به واحدهای نحوی آمادۀ پردازش و تقسیم تمرکز مترجم برای توجه توأمان به گفتمان ماقبل و مابعد است (گیل، 1977 به نقل از شعبانی، 2004: 13). عدم همترازی نحوی واژگان (آرایش واژه‌ها) از مهم‌ترین چالش‌های مترجم در ترجمۀ همزمان محسوب می‌شود. این عدم یکسانی واژه­ها در سطح نحوی، تغییر آرایش واژه‌های زیربنایی از ترکیبsov  (فاعل مفعول فعل) از زبان فارسی به  vso (فعل فاعل مفعول) در زبان عربی است. بالطبع با توجه به آنچه گفته شد در ترجمه جملات طولانی، مترجم باید مطالب بیان شده را در حافظه کوتاه‌مدت خود حفظ کند تا گوینده به پایان عبارت برسد که این عامل باعث حذف عباراتی از متن اصلی گفتار گوینده خواهد شد. مترجمان در این‌گونه موارد معمولاً از راهکارهای پیش‌بینی افعال انتهایی، ترجمه جمله‌ها براساس ساختار فارسی که در عربی باعث ایجاد جمله اسمیه خواهدشد و یا انتظار توأم با کاربرد مواد زبانی خنثی استفاده می­کنند (خان‌جان، 1395: 99). برای نمونه مترجم جملۀ «این موشکی است که از تکنولوژی جدید بهره‌مند است » را به تأسی از جملۀ فارسی که فعل در پایان جمله می‌آید به «هذا الصاروخ الذی من التقنیه الحدیثه یتمتع» ترجمه کرده است در حالی که ترجمۀصحیح آن «هذا الصاروخ یتمتع بالتقنیه الجدیده» و نیاز به ترجمۀ حرف ربط «که» نیز نیست.

4-2-3. اشتراک لفظی و چند معنایی

در اشتراک لفظی، دو واژه از روی تصادف، ساختار صرفی واحدی پیدا می‌کنند و هر یک با حفظ معنای خود، هم‌آوا و هم‌نویس می‌شوند و میان آن‌ها رابطۀ معنایی وجود ندارد؛ مثل واژه «خال» فارسی که در عربی همین واژه به معنای «دایی» است، اما در پدیدۀ چندمعنایی، یک واحد زبانی در گذر زمان از چندمعنا برخوردار خواهد شد (شهبازی، 120:1394) و چه بسا یک واژۀ مشترک لفظی بین زبان فارسی و عربی دارای معانی متفاوت و منحصربه‌فرد در هر زبان باشد. در ترجمۀ شفاهی با توجه به شرایط حاکم در برخی موارد، مترجم دچار اشتباه می‌شود. برای نمونه در جامعۀ آماری مورد پژوهش، مترجم «میدان دید» را به «میدان الرؤیه» ترجمه می‌کند که معنای صحیح آن «نطاق الرؤیه» است.

4-2-4. تداخل زبانی و دگرگونی وام واژه‌های عربی در زبان فارسی

«تداخل» زبان فارسی و زبان عربی و اثرپذیری این دو زبان از یگدیگر با توجه به سبقۀ تاریخی هر دو و تعاملاتی که با یکدیگر داشته‌اند از مهم‌ترین دست‌­اندازها بر سر راه مترجمان به‌شمار می‌آید (گنجی و جلایی، 1378: 94). این تداخل که در هر دو زبان شکل گرفته است در برخی موارد با دگرگونی معانی اولیه واژه در زبان مقصد همراه است به نحوی که در زبان مقصد، معنایی مختلف و متفاوت از آنچه در زبان اصلی است، دارد. در ترجمه همزمان به زبان عربی، مترجم با برداشتی که از یک واژه در زبان عربی داشته است با فرض ورود این واژه در همان معنای اولیه در زبان مقصد، اقدام به ترجمه می‌کند و این در حالی است که واژۀ بیان شده، دچار دگرگونی معنایی متفاوت در زبان فارسی شده است. برای نمونه می‌توان به واژه «مخابرات» اشاره کرد که در فارسی به معنای «ادارۀ مخابرات» بوده و در عربی به معنای«ادارۀ اطلاعات» و یا واژه «مهمات» در فارسی به معنای «اسلحه و گلوله­های آن» است که در عربی به معنای «امور مهم» است. یا عباراتی عربی در زبان فارسی رایج است که لازم است در ترجمۀ عربی آن دقت کرد مثل «وسائل نقلیه: وسائط النقل» و «مخارج مانور: کلفة المناورات».

4-2-5. حذف نابجای کلام گوینده

راهبرد اختصار و رساندن لبّ کلام گوینده یکی از مهم‌ترین راهبردهای کاربردی در ترجمۀ شفاهی به شمار می‌آید و حذف و اضافه در ترجمه، عملی بدیهی و غیرقابل انکار است؛ کما اینکه نایدا زبان‌شناس و نظریه‌پرداز مشهور معتقد است «قطعاً ترجمه در بردارندۀ حذف و اضافه و تحریف معلومات است» (نایدا، 1382: 27). حذف در مواردی گریزناپذیر است، اما نباید شامل عناصر اصلی و معلومات اساسی بحث باشد؛ چراکه باعث خلل و نارسایی محتوا و مفهوم می‌شود. در اینجا برای نمونه یک مورد را بررسی می‌کنیم:

مترجم در ترجمۀ عبارت «سامانه موشکی دور برد قدر H را مشاهده می‌نمایید. 1600 کیلومتر برد این موشک است. تک مرحله‌ای، سوخت مایع، سر جداشونده، شدیدالانفجار به همت متخصصان ایران زمین ساخته شده است» فقط به جملۀ «صاروخ یمتاز بوقود سائل و یبلغ مداه الف و ست مئة کیلومتر» (موشک دارای ویژگی سوخت مایع و برد 1600 کیلومتر است) اکتفا می‌کند و ترجمۀ ناقصی ارائه می‌کند.

4-2-6. افزایش نابجای سخن گوینده

افزایش در ترجمه جهت شرح مفاهیم و عبارات کلام گوینده و یا از بین بردن پیچیدگی و نارسایی مطالب بیان شده به کار برده می‌شود. نیومارک معتقد است که این افزایش‌ها معمولاً اطلاعات فرهنگی و یا اصطلاحات تخصصی و زبانشناختی است که مختص زبان مقصد است و مترجم در ترجمه خود به کار می‌برد (نیومارک، 2006: 91) اما در برخی موارد مترجم به دلایل مختلف همانند عدم درک صحیح کلام مخاطب و بیان ترجمۀ آن براساس حدس و گمان و عدم سکوت در حین ترجمه و یا به سبب اختلافات فرهنگی و اجتماعی، کلامی جاری می‌سازد که ترجمۀ گفته‌های گوینده نیست. مثلا ًمترجم در مراسم رژه از موشکی نام می‌برد که نه مجری مراسم آن را معرفی می‌کند و نه از مقابل جایگاه رژه عبور می‌کند: «صاروخ فجر الحسین و هذا الصاروخ الذی یذکر بالملامح التی تربّت علیها قوات حرس الثورة الاسلامیة فی مدرسة الامام حسین (ع) الاستشهادیه» (موشک فجر الحسین که یادآور مکتب حماسی حسینی است که نیروهای سپاه انقلاب اسلامی در مدرسۀ شهادت‌طلبانه آن به رشد و بالندگی رسیده‌اند).

4-2-7. ترجمۀ ناصحیح اعداد وتاریخ‌ها

با توجه به بیان تاریخ در زبان عربی براساس تقویم رومی یا قمری و تفاوت آن با شمسی، احتساب این اختلافات در بازه زمانی کوتاه غیرممکن بوده و مترجمان در این‌گونه موارد بیشتر پس از ترجمه عدد، ماه‌های ایرانی را به آن می‌افزایند؛ مثلاً «سوم خرداد» را به «الثالث من شهر خرداد الایرانی» ترجمه می‌کنند.

اکنون و پس از معرفی چالش‌های یادشده به بررسی آن‌ها به تفکیک در مراسم‌های رژه و سخنرانی‌های فرماندهان عالی رتبه و مانورهای نظامی خواهیم پرداخت
(جدول (1) (2)).

جدول (1): تعداد چالش‌های موجود درترجمۀ شفاهی به زبان عربی در گفتمان نظامی

منبع: یافته‌های پژوهش

با نگاهی اجمالی و گذرا به جدول (2) می‌توان به خوبی دریافت که با توجه به زمان بررسی شده هر یک از سه حوزه گفتمان نظامی، بیشترین چالش‌های زبانی و غیر‌زبانی به ترتیب در مراسم‌های رژه، مانورها و سخنرانی‌های فرماندهان نظامی وجود دارد. این در حالی است که چالش‌های زبانی به مراتب بیشتر از چالش‌های غیرزبانی بوده و درمجموع چالش‌ها، حذف نابجای کلام گوینده و عدم آشنایی با واژگان و اصطلاحات نظامی، مهم‌ترین چالش در گفتمان نظامی را به خود اختصاص داده است.

جدول (2): درصد چالش‌های زبانی و غیرزبانی موجود درترجمۀ شفاهی به زبان عربی در گفتمان نظامی

منبع: یافته‌های پژوهش

نتیجه‌گیری

بی‌شک در دهکدۀ جهانی کنونی، ارتباط و تعامل رسانه‌ای بسیار حائز اهمیت است. این مهم در نیروهای مسلح با نگرش به نوع مأموریت و اصل بازدارندگی، اهتمام و توجه ویژه‌ای را می‌طلبد. عملی که در کنار هزینه‌های خرید تجهیزات نظامی، آموزش کارکنان و صرف نیرو و توانی که در این راه سرمایه‌گذاری می‌شود، ضروری است به بهترین شکل ممکن و در اسرع وقت از طریق اصحاب رسانه در سطح جهانی اطلاع‌رسانی شود.

همچنین با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور ایران و قرار گرفتن آن در همسایگی کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس و وجود این کشورها به عنوان یک تهدید یا فرصت، لازم است توان نظامی ایران در اسرع وقت نیز به آن‌ها مخابره شود.

ترجمۀ شفاهی با توجه به ویژگی انتقال اطلاعات و داده‌ها در کمترین زمان ممکن، یکی از مهم‌ترین راهکارهای انتقال در محافل رسانه‌ای به شمار می‌آید.

یافته‌های پژوهش صورت گرفته در این خصوص حاکی از آن است که:

- عمده‌ترین چالش‌ها در حوزۀ غیرزبانی به ترتیب عبارتند از: از دست دادن قسمتی از کلام گوینده به سبب سرعت بالای سخنران، تفاوت فرهنگی میان دو ملت، ضعف عملکرد مترجمان دوزبانه، ناتوانی در شنیدن سخنان سخنران و گسست بین مسئولان رسانه‌ای و نظامی.

- عمده‌ترین چالش‌ها در حوزۀ زبانی به ترتیب شامل: حذف نابجای کلام گوینده، عدم آشنایی با واژگان و اصطلاحات نظامی، عدم برداشت صحیح از کلام گوینده، افزایش نابجای سخن گوینده، نگسستن از زبان مبدأ، تداخل زبانی و دگرگونی وام واژه‌های عربی در زبان فارسی و ترجمه ناصحیح اعداد و تاریخ‌ها است.

- بیشترین چالش‌ها در ترجمه همزمان گفتمان نظامی با توجه به زمان بررسی شده هر یک از آن‌ها بیشتر در مراسم‌های رژه و سپس مانورها و سخنرانی‌های فرماندهان عالی رتبه نمود پیدا می‌کند.

- چالش‌های زبانی به مراتب بیشتر از چالش‌های غیرزبانی در هر سه حوزه از گفتمان نظامی نمود پیدا می‌کند که مهم‌ترین آن‌ها، افزایش نابجای گفتار گوینده، عدم آشنایی با واژگان و اصطلاحات نظامی و حذف نابجای کلام گوینده است. ضمن آنکه از دست دادن کلام گوینده به علت سرعت در گفتار و شیوه انتقال از مهم‌ترین چالش‌های مشترک غیرزبانی هرسه حوزه است که در مراسم‌های رژه و مانورها با توجه به مدت کم آن‌ها نسبت به سخنرانی فرماندهان، بیشتر جلوه می‌کند.

- بروز چالش اختلاف فرهنگی با نگرش به نوع گفتار مجریان مراسم‌های رژه در این حوزه از گفتمان نظامی جلوه می‌کند.

- چالش ناتوانی در شنیدن کلام گوینده نیز مختص حوزه مانورهای نظامی بوده است.

با توجه به نتایج تحقیق، پیشنهاد می‌شود که از مترجمانی استفاده شود که اولاً آشنا به مسائل نظامی بوده و ثانیاً به هر دو زبان فارسی و عربی تسلط کامل داشته باشند. همچنین فرماندهان نظامی توجه ویژه به بازتاب رسانه‌ای در گفتمان نظامی داشته باشند و در صورت امکان حداقل اصطلاحات نظامی موردنظر را قبل از پخش مستقیم و بازتاب جهانی آن در اختیار مترجمان معتمد قرار دهند.