نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی کارشناسی‌ارشد رشته مترجمی زبان عربی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران
2 دانشیار، گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران
3 استادیار، گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران
چکیده
در جوامع پساکرونایی و بازگشت شوق و انگیزه مردم برای تبادل فرهنگ‌ها و سیروسفر، نیاز به ترجمه بیش‌ازپیش احساس میشود. در این میان، شاخه‌های متفاوت صنعت گردشگری با ترجمه شفاهی مرتبط شده است. هدف از انجام این پژوهش، دستیابی به مناسب‌ترین راهکارها در ترجمه اسامی خاص گردشگری و اطلاع از بیشترین راهبرد به‌کاررفته از راهبردهای نظریه ونکویلی[1] (2007) در این مستند و آشنایی با چالش‌های آن است. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی می باشد که در آن 200 اسم خاص از مستند گردشگری-تاریخی «معالم من خوزستان» (به فارسی خوزستان در یک نگاه) که از شبکه بین‌المللی الکوثر پخش شده است، استخراج‌شده و پس از مقایسه نمونه‌های موجود در دو نسخه فارسی و عربی مستند، بر اساس نظریه ونکویلی موردنقد و تحلیل قرار گرفته است. نتایج پژوهش، حاکی از آن است که راهبرد عدم ترجمه، بازتولید و نسخهبرداری، بیشتر از موارد دیگر استفاده شده است. در حوزه گردشگری، راهبرد عدم ترجمه، بازتولید و نسخهبرداری از مناسب‌ترین راهبردهای ترجمه به شمار می‌رود؛ زیرا معرفی جاذبه‌های منحصربه‌فرد یک منطقه، از اهداف مترجم در این نوع متون است که باید با ذکر نام اصلی خود، حفظ و متمایز شود. راهبردهای دیگر به‍ترتیب؛ بازتولید به همراه تطبیق با سیستم آوایی واجی زبان مقصد، حذف، عدم ترجمه به همراه توضیح اضافی، جایگزینی با یک معادل در زبان مقصد می‌باشند.
[1]. Van Coillie, J.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Investigating the Translation of Proper Names in the Documentary “Ma’alem Men Khuzestan” on Al-Kawthar Channel Based on Van Coillie's Theory
نویسندگان [English]
- Nafiseh Emari Allahyari 1
- Ali Zeighami 2
- Habib Keshavarz 3
1 Master of Arabic Translation, Semnan University, Semnan, Iran
2 Associate Professor, Department of Arabic Language and Literature, Semnan University, Semnan, Iran
3 Assistant Professor, Department of Arabic Language and Literature, Semnan University, Semnan, Iran
چکیده [English]
In post-coronavirus societies and the return of enthusiasm and motivation of people to exchange cultures and travel, the need for translation is felt more than ever. In the meantime, different branches of the tourism industry have been associated with interpretation. The purpose of this research is to find the most suitable solutions in the translation of proper names of tourism, know the most used strategy from the ten strategies of Van Coillie's theory (2007) in this documentary, and learn about its challenges. The research method is descriptive-analytical, in which 200 proper names were extracted from the tourism-historical documentary "Ma’alam Men Khuzestan" (Khuzestan at a Glance in Farsi) which was broadcast on Al-Kawthar International Channel, and after comparing the samples in the two Persian and Arabic versions of the documentary, it has been criticized and analyzed based on Van Coillie's theory. The research results indicate that the strategy of not translating, reproducing and copying has been used more than others. In the field of tourism, the strategy of non-translation, reproduction, and copying is considered the most appropriate translation strategies, because introducing the unique attractions of a region is one of the goals of the translator in this type of text, which must be preserved and distinguished by mentioning its original name. Other strategies are reproduction along with phonetic or morphological adaptation to the target language, deletion, non-translation along with additional explanation, and replacement with an equivalent in the target language, respectively.
Keywords: Translation Strategies, Proper Names, Van Coillie, Al-Kawthar, Tourism.
Introduction
Knowing the specific cultural, tourism, historical, and architectural elements of each country requires familiarity with translation approaches, which includes new researches in the field of translation of proper names. With the progress of communication and the increasing connection of all types of tourism, including cultural, religious, medical, urban, etc., with the Arabic language, the importance of translating proper names doubles.
This documentary was produced by Maziar Mohajer Soltani and its text was translated into Arabic by Alireza Khajehpour. The narrators are Reza Mansour Jassim, Basmeh Shekarchi, and Manar Qitouli.
Questions and Hypotheses
1- What are the challenges in the translation of proper names of tourism in Persian and Arabic languages in Van Coillie's theory?
Analyzing Arabic proper names through a Western theory faces many challenges, because these strategies correspond to the structure of English grammar. The lack of Persian or Arabic theories in the translation of proper names and the lack of translation of Van Coillie's books are other problems of this research.
2- In oral texts of tourism, what is the most appropriate strategy for translating proper names?
It seems that combining several strategies is the best solution for translating proper names of tourism.
3- What is the most frequent method in translating proper names in this documentary and why is this method used more?
It seems that the strategy of not translating, reproducing and copying has been used more than other strategies to preserve the priorities of the text or the author and transfer the cultural richness of the source language.
Literature Review
In general, no research has been conducted on the translation of Persian proper names into Arabic in an oral tourism text. However, few research studies have been done on the translation of proper names in religious texts (Qur'an) and literary texts (novels).
Methodology
The research method is descriptive-analytical. In a way, 200 proper names were extracted from this documentary which was made in 1390-91 AH and was broadcast in 1395 in 13 episodes of 20 minutes on Al-Kawthar International Channel. After comparing samples in the two Persian and Arabic versions of the documentary, it was criticized and analyzed based on the ten strategies of Van Coillie's theory.
In the theoretical literature section, the definition of proper and common nouns was mentioned, and different views on the division of proper names were also expressed.
The ten axes of Van Coillie's theory are 1) Non-translation, reproduction, and copying. 2) Non-translation with additional explanations in the text or the footnote. 3) Replacement of personal name by a common noun. 4) Phonetic or morphological adaptation to the target language. 5) Replacement with the equivalent in the target language. 6) Replacement by a more widely known name from the source culture or an internationally known name with the same function. 7) Replacing a name with another name from the target language or substitution. 8) Translation of names with a particular connotation. 9) Replacement by a noun with another or additional connotation. 10) Delete. After presenting the ten strategies of Van Coillie's theory, 5 strategies were used by the translator more than other strategies, and under each strategy, explanations and several examples of those strategies and the percentage of their use compared to 200 samples were mentioned in the data analysis section.
Conclusion
The strategy of non-translation, reproduction, and copying was recognized as the most used strategy of this documentary by 36%, and one can understand the source-oriented perspective of the documentary translator. According to statistics, the copying of the names of geographical places with 57% is more than the copying of the names of characters with 38%. In the field of tourism, the strategy of non-translation, reproduction, and copying is considered the most suitable translation strategy, because introducing the unique attractions of a region is one of the goals of the translator in this type of texts, which should be preserved and distinguished by mentioning its original name. In the second strategy, the criterion is the way of pronouncing a proper name with the phonetic rules of the target language, and the translation method had a special place in this strategy. In the third strategy, complete and incomplete deletion has occurred in some proper names. The fourth strategy or copying with additional explanations was used to inform the audience and express its implicit meaning. Finally, the last strategy, replacement with an equivalent, seems to be useful in the form of integration with another strategy in tourism texts. Therefore, in general, the combination of strategies is considered a suitable choice in the translation of proper names of tourism oral texts. In this documentary, we have seen examples of combinations, and one of the best combinations is the combination of copying with equivalence. But combination as an independent strategy remains hidden from Van Coillie's point of view.
کلیدواژه‌ها [English]
- Translation Strategies
- Proper Names
- Van Coillie
- Al-Kawthar
- Tourism
مقدمه
به دلیل همسایگی با کشورهای عرب‌زبان و تعامل روزافزون در زمینه‌های گوناگون اعم از زیارت، درمان، تجارت، گردش و خرید، تحصیل و... با حضور جمعیت زیادی از آنها در کشور مواجه هستیم که مترجمان کارآزموده در ترجمه به‍خصوص در حوزه ترجمه اسامی خاص را میطلبد. هر شغل و فعالیتی ناگزیر دارای اسامی خاص است. دانش ناکافی و عدم دقت مترجمان و راهنمایان میتواند اشتباهاتی را در ترجمه اسمهای خاص به وجود بیاورد و منجر به ابهام در مستندات تاریخی یا انتقال نادرست آنها گردد. اساس پژوهش حاضر، استخراج و تحلیل اسامی خاص مستند گردشگری-تاریخی «معالم من خوزستان» شبکه الکوثر به تهیه‍کنندگی مازیار مهاجر سلطانی است که متن آن توسط علیرضا خواجه‌پور به زبان عربی ترجمهشده و خوانندگان آن رضا منصور جاسم، باسمه شکرچی و منار قیطولی می‌باشند؛ تا بر مبنای نظریه ونکویلی، به این هدف دست یابیم که کدام راهبردها با اسامی خاص ترجمه‌شدۀ مترجم در مستند، تطابق دارد؛ همچنین موفقیت مترجم در به‌کارگیری بهترین روش‌های ترجمه در این متون گردشگری چه بوده است و بتوان نقاط ضعف آن را نیز شناسایی نمود تا مترجمان عربی و راهنمایان گردشگری مسلّط به زبان عربی را به بهترین راهبردها در ترجمه تخصصی اسامی خاص حوزه گردشگری راهنمایی کرد.
در این مقاله به دنبال پاسخگویی به سؤالات زیر هستیم:
- چالش‌های موجود در ترجمه اسامی خاص گردشگری دو زبان فارسی و عربی در نظریه ونکویلی چیست؟
تحلیل اسامی خاص عربی از طریق یک نظریه غربی با چالش‌های زیادی روبه‌روست؛ زیرا این راهبردها با ساختار دستور زبان انگلیسی تطابق دارد؛ بنابراین ناکافی بودن منابع عربی و فارسی در ارائه راهبردهای اسامی خاص، ما را با مشکل مواجه میسازد. همچنین هیچ‌یک از تألیفات نظریه‍پرداز موردنظر (ونکویلی) تابه‌حال به زبان فارسی یا عربی ترجمه نشده است و پژوهشگران ناچار به ترجمه اصل کتاب و استخراج نظرات وی شدند.
- در متون شفاهی گردشگری، مناسب‌ترین راهبرد در ترجمه اسامی خاص چیست؟
هیچ راهبردی بهتنهایی در این زمینه مفید نیست و بهتر است تلفیق دو راهبرد را با اولویت موضوع و شرایط موجود، برگزید.
- پربسامد روش در ترجمه اسامی خاص در این مستند چیست و چرا از این روش بیشتر استفاده شده است؟
به‍نظر میرسد نسخهبرداری بیشتر از راهبردهای دیگر استفاده شده است و آن‌هم میتواند بهدلیل حفظ اصالت و غنای اسامی خاص موجود در مستند باشد.
پیشینۀ پژوهش
تاکنون در ترجمه اسامی خاص گردشگری به زبان عربی، پژوهش مستقلی انجام نشده است اما بدون شک در زمینه اسامی خاص، آثار درخور توجهی نگاشته شده است که راهنمای ما در مقاله حاضر بوده و عبارتاند از:
ونکویلی (2014) در کتاب «ترجمه ادبیات کودکان؛ چالشها و راهبردها: ترجمه نام شخصیتها رویکردی کارکردی»[1] راهبردهای ده‌گانه خود و ترجمه شش کارکرد اسامی خاص را ارائه میدهد و عواملی که مترجم را در انتخاب یک راهبرد هدایت یا ممانعت میسازد، بیان میکند.
کشاورز (1400) در مقاله «راهبردهای برگردان اسامی خاص در ترجمه عربی رمان سمفونی مردگان بر اساس الگوی ونکویلی» با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی، اسامی خاص موجود را مورد تحلیل قرار داده است. نتایج، حاکی از این است که راهبرد نسخهبرداری و اضافه‍کردن توضیحات، بیش از سایر راهبردها استفاده شده است.
بالسی (2014) در مقاله انگلیسی «راهبردهای ده‌گانه ترجمه اسامی خاص ونکویلی»[2] با شرح و مثال، نظریات ده‌گانه ونکویلی را در ادبیات کودکان بیان کرده است و معتقد است که راهبردهای یک، دو، شش، هفت و هشت، بار معنایی یک اسم خاص را در متن حمل میکنند؛ درحالی‌که راهبردهای سه، چهار، پنج، نه و ده، اینگونه نیستند.
طباطبایی لطفی (1396) در مقاله «مطالعه توصیفی راهکارهای معادلگزینی برای اسامی خاص قرآنی در پنج ترجمه انگلیسی» بر اساس الگوی ونکویلی به تحلیل کیفی و کمی داده‌ها پرداخته است. بر اساس دستاوردهای وی جایگزینی با یک معادل در زبان مقصد در ترجمه اسامی خاص قرآن، بیشتر مورداستفاده قرار گرفته است.
همچنین معاذاللهی (1390) در مقاله «ترجمه ادبیات کودکان: بررسی ترجمه اسامی خاص شخصیتها بهطور ویژه» بر اساس چندین نظریه، به‍خصوص نظریه ونکویلی، اسامی شخصیتهای داستان‍ها را مورد تحلیل قرار داده و تفاوت ترجمه اسامی خاص در ادبیات کودکان و بزرگ‌سالان و جایگاه آنها را شرح میدهد.
پیشوایی علوی (1392) در مقاله «بررسی راهبردهای برگردان اسامی علم در ترجمه عربی به فارسی کتاب ألف لیلة و لیلة» به بررسی راهبردهای ترجمه اسامی خاص در داستان هزار و یک شب بر اساس نظریه فرناندز برزیلی[3] (2006) میپردازد. طبق پژوهش وی نسخهبرداری، حذف و ترجمه بیشترین بسامد را داشته‌اند.
روش پژوهش[4]
مستند گردشگری-تاریخی «معالم من خوزستان» (به فارسی: خوزستان در یک نگاه) به تهیه‍کنندگی آقای مازیار مهاجر سلطانی، در سال 91-1390 هـ. ش ساخته و در 22 دی‌ماه 1395 در 13 قسمت تقریباً 20 دقیقه‌ای از شبکه بین‌المللی الکوثر[5] پخش شده است؛ نسخه فارسی مستند از شبکه شما منتشر شده است. ما در این پژوهش 200 اسم خاص را استخراج و با یکدیگر مقایسه کرده‍ایم و ترجمه آنها را بر اساس راهبردهای 10 گانه ونکویلی، نقدوتحلیل نموده‍ایم. روش تحقیق این پژوهش، توصیفی-تحلیلی است. بدین‌صورت که نمونه‌های موجود در جامعه آماری توصیف‌شده بر اساس نظریه ونکویلی و سایر منابع علمی مربوطه، مورد کندوکاو قرار میگیرد.
1.ادبیات نظری
1-1. انواع اسم
اسمها همواره در بافت فرهنگی، جای دارند (ونکویلی، 2014: 131). به‌طورکلی، اسمها در زبان فارسی به دو دسته خاص و عام تقسیم میشوند: اسم عام اسمی است که بر همه افراد، اشیاء و مفاهیم دلالت کند و بین همگی آنها مشترک باشد؛ مانند: القلعة، المعبد، خُووَن چینی (تزئینات آجری)، شَوادان (سطوح زیرزمینی خانه‌های سنتی دزفول و شوشتر)؛ اما اسم خاص تنها به یک فرد یا شیء اشاره دارد و شامل همه افراد نمی‌شود؛ مانند «کول فَرَه، آپادانا». بر اساس آنچه در کتاب دستور زبان فارسی آمده است، اسم عام آن است که ما بین افراد همجنس، مشترک است: «مرد، باغ، درخت، اسب»؛ اما اسم خاص یا «اسم علم» آن است که بر فردی مخصوص و معین دلالت کند. اسفندیار، شیراز، البرز، دماوند (پنج استاد، 1367: 24-25). برخی میگویند اسم خاص به «علم» و «غیرعلم» تقسیم میشود. «رستم، اصفهان و رخش» را «اسم خاص علم» میگویند؛ زیرا هریک، بر یک فرد مخصوص در این دنیا دلالت میکند؛ اما «پروین و تقی» را «اسم خاص غیرعلم» میگویند؛ زیرا افراد زیادی به این نامها نامیده میشوند. محدوده اسامی خاص وسیع است. کلمه دنیا (به معنای مجموعه‌ای از هستی‌ها) بهتنهایی و خارج از بافت معیّنی، به سبب یکتا و یگانه بودنش، اسم خاص تلقی میشود (شریعت، 1372: 178). براین اساس میتوان کلمات «ائمه» و «اهل‌بیت» (قسمت 11) را نیز اسم خاص دانست؛ زیرا فقط به جانشینان و خاندان پیامبر (ص) اطلاق میشود و قابل‌تعمیم نیست.[6]
1-2 تقسیمبندی اسم
محققان اسامی خاص را به شیوه‍های متفاوتی تقسیمبندی کرده‍اند؛ برای مثال: افراد، اشیاء، اماکن، جانداران، خوراک، آداب‌ورسوم و... . با نگاهی بر دائرة‍المعارف قرآن کریم (دانشنامه اسلامی) اعلام قرآن در 21 گروه دسته‍بندی شده‍اند.[7] یکی از معروف‌ترین تقسیم‌بندی‌ها، تقسیمبندی اسامی خاص نیومارک[8] (1988) بهصورت: اسامی اشخاص، اشیاء و اصطلاحات جغرافیایی است (نیومارک، 1382: 258-260).
1-3. نظریه ترجمه
نظریه ترجمه نظریه‍ای است که به توصیف نظام‍مند روابط بین متغیرهای ترجمه میپردازد و تأثیر هر یک از متغیرها را بر معلول، یعنی متن ترجمهشده، بررسی میکند. این متغیرها عبارتاند از: مترجم، کیفیت ترجمه، هدف ترجمه، تأثیر ترجمه بر مخاطب (حقانی، 1386: 43-44).
ترجمه، همانند هر عمل دیگری، همواره با نقص‍هایی همراه است و این نقص‍ها اجتنا‍ب‍ناپذیر است و مترجم به‌عنوان واسطه‍ای میان نویسنده و خواننده موظف است این نقص‍ها را جبران کند. به‌عبارت‌دیگر، نظریهها ابزاری است برای آشنایی هرچه بهتر با مشکلات ترجمه و عرضه راه‌حل‌هایی برای برطرف ساختن آنها (مهدی پور، 1389: 57).
الگوهای متعددی برای ترجمه اسامی خاص از سوی محققان گوناگون ارائه شده است.Van Coillie, 2006; Fernandes, 2006; Farahzad, 1995; Newmark, (طباطبایی لطفی، 1396: 103).
- محورهای ده‌گانه نظریه ونکویلی
1) عدم ترجمه، بازتولید، نسخهبرداری:
2) عدم ترجمه به همراه توضیحات اضافی: در متن یا پاورقی
3) جایگزینی اسم خاص شخصیت با اسمی عام
4) تطبیق آوایی واجی با زبان مقصد
5) جایگزینی با معادل در زبان مقصد (exonym)
6) جایگزینی با نامی بسیار آشناتر از زبان مبدأ یا جایگزینی با نامی بین‌المللی با کاربرد مشابه
7) جایگزینی با نامی دیگر از زبان مقصد یا جابه‌جایی
8) ترجمه (اسم‌هایی با دلالت معنای ضمنی)
9) جایگزینی با یک اسم دارای معنای ضمنی دیگر یا اضافی
10) حذف (بالسی، 2014: 8-12).
در ادامه این پژوهش، 5 راهبردی که در این مستند بهکار گرفته‌شده را تحلیل میکنیم. بهدلیل وجود اسامی خاص فراوان در مستند، جهت تحلیل به چند نمونه از هر راهبرد، اکتفا کرده‍ایم. در پایین هر جدول، توضیحاتی مختصر از آنچه در مورد نمونهها ضروری به‍نظر میرسد، بیان شده است.
1-2. راهبرد عدم ترجمه، بازتولید، نسخهبرداری[9]
در این راهبرد، کلمه بدون هیچ تغییر از زبان مبدأ به زبان مقصد منتقل میشود. علت استفاده از این راهبرد، میتواند «استدلال سابقه معادل» باشد؛ یعنی کلمه نسخه‌برداری‌شده، نسبت به ساخت واژه جدید، در زبان مقصد مدت‌ها رایج شده باشد (صدیقی، 1395: 62). اسامی خاص رایج، چون دیگر بیگانه به‍نظر نمی‍رسند، به همان شکل منتقل میشوند؛ این راهبرد در اسامی خاص جغرافیایی ایران و کشورهای عربی، بیشتر دیده میشود (پاسکوآ، 2014: 116). مانند: کارون، خوزستان، بصره.
بررسی نمونه‍هایی در ترجمه کتابهای کودکان به زبان هلندی از سال 1980، نشان داده است که بیشتر اسامی خاص در کتابهای کودکان زیر هشت سال، تغییر کرده است درحالی‌که اسامی خاص خارجی در کتاب‍هایی برای خوانندگان بزرگ‍تر، عموماً بدون ترجمه و تغییر باقی مانده است (ونکویلی، 2014: 135).
با توجه به گفته ونکویلی، به این دلیل که موضوع مستند، موضوعی است که بیشتر بینندگان آن، بزرگ‌سال هستند در برخورد با اسامی خاص شخصیتها، میتوان به انتقال آنان پرداخت. البته با توجه به اینکه ونکویلی فقط به لفظ «اسامی خاص شخصیتها» اشاره نکرده است و به‌طورکلی لفظ «اسمهای خاص» را بیان کرده، ما در این پژوهش، بیشتر شاهد انتقال اسامی خاص شخصیتها و مکان‍های جغرافیایی، نسبت به بقیه انواع اسامی خاص بوده‍ایم.
جدول شماره 1 مختص نسخهبرداری اسامی جغرافیایی شامل رود، کوه، شهر، کشور، سرزمین، معبد، تپه، منطقه و... می‌باشد. بیشترین نسخهبرداری به ترتیب در قسمت 7 و 1 می‌باشد. با توجه به نمونه‌های مستند به طورکل، نسخهبرداری اماکن با 57% از نسخهبرداری شخصیتها با 38% بیشتر است.
جدول شماره 1
|
کلمه عربی |
کلمه فارسی |
راهبرد |
قسمت مستند |
|
نارسینا |
نارسینا |
نسخهبرداری |
اول |
|
زاگرس |
زاگرس |
نسخهبرداری |
سوم |
|
چهارمحال و بختیاری |
چهارمحال و بختیاری |
نسخهبرداری |
چهارم |
|
گرگر |
گرگر |
نسخهبرداری |
چهارم |
|
سلاسل |
سلاسل |
نسخهبرداری |
ششم |
|
جُندی‍شاپور |
جندی‍شاپور |
نسخهبرداری |
هفتم |
|
تخت جمشید |
تخت جمشید |
نسخهبرداری |
دهم |
|
آسیا |
آسیا |
نسخهبرداری |
سیزدهم |
ونکویلی گویا مخالفت خود را از این راهبرد اینگونه بیان میکند که خواننده هنگام مواجه‌شدن با این اسامی انتقال‌یافته، نوعی خارجی‍زدگی یا اصطلاحاً «آشنایی‍زدایی»[10] احساس میکند که باعث میشود تشخیص اسامی اشخاص در متن سخت‍تر شود. درواقع نام‍های خاصی که تلفظ دشواری دارند، حس لذت را هنگام خواندن متن از بین می‍برند (ونکویلی، 2014: 125)؛ مانند: کلماتی با ریشه فارسی یا عیلامی: چهارمحال و بختیاری، دژپل، دور اونتاش. البته باید اشاره کرد که آشنا بودن یک اسم خاص بین مخاطبان مختلف، متفاوت است و بستگی به سطح دانش ایشان و میزان پراکندگی شهرت یک اسم دارد؛ یک اسم معروف یا غیر معروف نزد مخاطب، تأثیر برابری نخواهد داشت و در تعیین راهبرد مناسب، توسط مترجم، اثرگذار است (همان).
جدول شماره 2
|
کلمه عربی |
کلمه فارسی |
راهبرد |
قسمت مستند |
|
هلن گاردنر |
هلن گاردنر |
نسخهبرداری |
اول |
|
هوهین |
هوهین |
نسخهبرداری |
دوم |
|
أردشیر بابکان |
اردشیر بابکان |
نسخهبرداری |
هفتم |
|
چناری |
چناری |
نسخهبرداری |
نهم |
|
هارون‌الرشید |
هارون‌الرشید |
نسخهبرداری |
یازدهم |
|
کوروش |
کوروش |
نسخهبرداری |
دوازدهم |
|
جاسم |
جاسم |
نسخهبرداری |
سیزدهم |
جدول شماره 2، مختص نام شخصیتهای تاریخی و مذهبی است.
اگر در ترجمه اسامی خاص، «جهانی‌شدن»[11] مدنظر باشد، بیشتر اسمهای خاص موجود در زبان مبدأ باید به همان شکل در ترجمه باقی بمانند (پاسکوآ، 2014: 116)؛ بنابراین نام شخصیتهای مذهبی، مانند امیرالمؤمنین (ع)، سیدالشهدا (ع) و علی بن موسی‌الرضا (ع) به همان شکل در زبان فارسی بیان میشوند. درواقع اسامی علم مفرد، مرکب، کنیه و القاب، نیازی به ترجمه ندارند (معروف، 1392: 84-86).
هنگامی‌که زبان مبدأ در قالب واژه یا گروه‍واژه، واقعیتی مادی یا انتزاعی را ارائه میکند که در زبان مقصد وجود ندارد، پربسامدترین راه‌حل طبیعی، چشم‌پوشی از برگردان آن است که درنتیجه بهصورت وام‍گیری درمی‌آید. البته به‍شرط آنکه استعمال واژه مزبور در زبان مقصد جای خود را باز کند و تعمیم یابد (ذات علیان، 1366: 63).
بنابراین روش نسخهبرداری به عواملی چون آسان‍بودن تلفظ و نگارش کلمه، میزان رایج‍بودن آن در زبان مقصد، هدف جهانی‍کردن و شناساندن اسم خاص، وجوه فرهنگی، دینی و جغرافیایی مشترک و سطح دانش مخاطب، بستگی دارد.
2-2. تطبیق آوایی واجی با زبان مقصد (آوانویسی)[12]
در این راهبرد، نیاز است مترجم یک اسم خاص را با قوانین آوایی و واجی زبان مقصد، تطبیق دهد؛ مانند: باریس به‌جای پاریس. تغییر یک کلمه، حسب قوانین آوایی-واجی زبان مقصد، به‌طوری‌که معنا ثابت بماند، خواندن و درک‍کردن اسامی خاص خیالی یا واقعی را آسان‍تر میکند (بالسی، 2014: 9-10). معروف در این خصوص گفته است:
- «چ: CH» تبدیل به تْش یا تش یا ش میشود (معروف، 1392: 62- 63). اما در مستند به دلیل وجود اسامی خاص، نزدیک‍ترین حرف را برای عدم اشتباه و ابهام بهکار گرفته‌اند. برای مثال: چهارمحال و بختیاری = چهارمحال و بختیاری (قسمت 4، 04:54) – چغازنبیل = چغازنبیل (قسمت 10، 06:47)
- «گ: G» تبدیل به «غ» یا «ج» یا «ک» میشود.
تبدیل حرف «گ» به «غ» در اسم خاص زاگرس بیشتر از دو حرف دیگر کاربرد داشت؛ اما درواقع اینکه کدام حرف برای کلمه زاگرس یا هر کلمه دیگری استفاده میشود، سماعی است (قسمت 3، 1:15).
- 3. «و:V» تبدیل به «ف» میشود. مثال: ویتامین به فیتامین.
در قسمت هشتم «ورشو»، «فرسای» ترجمه شده است (07:44)
- 4. «پ: P» تبدیل به «ب» میشود. مثال: جِندی صابور (قسمت 7، 16:11).
امکان این وجود دارد که حرف «ش» در شاپور در تعریب پیشین به «ص» تبدیل شده باشد. مثالی دیگر:
آکروپل= آتروبل تبدیل «ک» به «ت» در این کلمه سماعی است که باید از طریق فرهنگ اعلام یا جستجو در موتورهای جستجو از صحت آن مطمئن شد (قسمت 13: 03:08). گاهی تغییراتی را در برخی کلمات مشاهده میکنیم که پیش‌ازاین توسط صاحبان زبان ساخته و رایج شده است. آنها را میتوان در فرهنگ لغت‍ها یافت. مثلاً معادل کلمه «ارشمیدس» در عربی «أرخمیدِس» است (قسمت 10: 13:32). «معیار دقیق در ضبط اسمهای علم (خاص) در ترجمه به فارسی یا عربی، دایرة‍المعارف‍های معتبر فارسی و عربی است.» و «توجه به ضبط صحیح اسمهای علم بسیار با اهمیت است؛ زیرا هرگونه مسامحه در این مورد موجب شیوع غلط واژگان خواهد شد» (معروف، 1392: 83 -84).
بیشترین نمونه‌های تطبیق را میتوان در قسمت 11 یافت. برآورد نمونهها اینگونه است که تطبیق شخصیتها با 46% از تطبیق اماکن با 44% بیشتر رخ داده است.
3-2. حذف[13]
مترجم گاهی جهت سرعت‍بخشیدن به فرایند ترجمه و یا نیافتنِ معادلی برای کلمه موردنظر، عمداً یا سهواً اقدام به حذف یک اسم خاص یا بخشی از آن میکند. آخرین راه‌حل، هنگام رویارویی با مشکلات ترجمه، از قلم انداختن آنها است (ونکویلی، 2014: 129). دلایل متفاوتی برای استفاده از این راهبرد وجود دارد. برای مثال: اختلافات سیاسی مذهبی، عدم تسلط مترجم برای یافتن معادل، کم‌اهمیت بودن اسم در شرایط استثنایی. حذف، ممکن است با انگیزه‍های مختلفی مانند: الف) پرهیز از زیاده‍گویی و اقتصاد کلامی. ب) انگیزش، تفکر و کنکاش. ج) ذکر مطلب مهم. د) تفصیل پس از اجمال. هـ) بیان علت و... صورت گیرد (جلالی، 1388: 21).
این حذفیات در قسمت 11 مستند، بیشتر دیده میشود. حذف اماکن با 55.5% از حذف شخصیتها با 44% بیشتر است.
جدول شماره 4
|
کلمه عربی |
کلمه فارسی |
راهبرد |
قسمت مستند |
|
- |
شاتوک ناهونته دوم |
حذف کامل |
دوم |
|
کورة |
سه کوره |
حذف بخش اول |
چهارم |
|
تیر |
تیر و تیر |
حذف یک بخش |
اول |
|
إین شوشناک |
این شوشیناک |
حذف یک حرف |
دهم |
اگر کلمه‍ای عام باشد و حذف آن خللی در فهم کلی جمله به‍وجود نیاورد، حذف امکان‍پذیر است؛ اما اگر اسم خاص یا عنصری فرهنگی در موقعیت ارتباطی مهمی ازجمله باشد، نمیتوان به‍حذف آن مبادرت کرد. ازنظر بیکر، حذف زمانی بهکار گرفته میشود که برتری یک ترجمه سلیس و یک‍دست با خوانش‍پذیری بالا، بر ترجمهای با ارزش و دقیق، به‍وضوح بچربد (بیکر، 1393: 51).
در بعضی مثال‍ها علاوه بر حذف یک حرف، همزمان خطای تلفظی نیز رخ داده است: «هومبان» (صراف، 1387) از روی اشتباه به «قمبان» (قسمت 2: 4:28) و «ناپی» به «ناتی» ترجمه شده است (قسمت 2: 4:29). در بخش خطاها به این مسئله اشاره خواهیم پرداخت.
2-4. عدم ترجمه به همراه توضیح اضافی در متن یا در پانوشت[14]
این راهبرد علاوه بر حفظ اصل کلمه، ابهام‍زدایی میکند؛ به این صورت که همراه اسم خاص، توضیحی در داخل متن یا پاورقی قرار میدهد. اطلاعات افزوده‍ای که مترجم باید به ترجمه‍اش اضافه کند، معمولاً توضیحات فرهنگی (تفاوت‍ها)، فنی (مربوط به موضوع) یا زبانی (استفاده خودسرانه از واژه‍ها برای توضیح مطلب) است (نیومارک، 1382: 117). طبق بررسی‍ها، در این مستند، توضیحات اضافی مکان‍ها با 54% بیشتر از توضیحات اضافی شخصیتها با 31% است. در مثال‌های جدول شماره 3، زیر توضیحات اضافی خط کشیده شده است.
جدول شماره 3
|
خوزستان |
خوزستان الإیرانیة |
اول |
|
إیران |
إیران الإسلامیة |
اول |
|
الشاهنامه |
ملحمة الشاعر و الحکیم الإیرانی الخالد الفردوسی الشهیرة |
دوم |
|
مسجد سلیمان |
قضاء مسجد سلیمان |
چهارم |
|
هفت‍سین |
سفرة هفت سین فی عید النیروز |
چهارم |
|
الهند |
بلاد الهند |
دوازدهم |
اگر مترجم معنای ضمنی اسم خاص یک شخصیت را توضیح دهد، مسلماً یادگیری خواننده افزایش می‍یابد و به فراگیری مطلبی مشتاق میشود؛ زیرا معنای آن اسم را در زبان دیگر فرا گرفته است. همچنین با یک‍بار توضیح، میتوان از مبهم یا مضحک به نظر رسیدن یک اسم خاص در زبان دیگر، جلوگیری کرد. وی پیشنهاد میدهد کمی توضیح در داخل متن، باعث افزایش حس لذت خواننده در موضوع موردنظر میشود (ونکویلی، 2014: 126)؛ مانند: سجن باستیل: فی فرنسا (قسمت 13: 03:22).
کلماتی مانند «نهر»، «قضاء»، «السید» به ترتیب به کلمات «کارون»، «مسجد سلیمان»، «المسیح» متصل شده و باهم به‌کاررفته میروند و درواقع اسامی خاص به‍واسطه آنها شناخته‍شده‌تر میشوند. به این کلمات «توصیف‌گر»[15] میگویند که میتوانند قبل از اسم بیایند. بعضی‌اوقات نیز در قالب صفت بعد از اسم می‌آیند؛ مانند: کوروش الأخمینی. بنابراین توضیحات اضافی میتوانند توصیف‌گر، صفت، مضاف‌الیه، عبارت یا یک جمله باشند.
گاهی مترجم برحسب شرایط و نیاز کلمه‍ای را مازاد بر آنچه در متن اصلی موجود بوده، اضافه میکند. مثال: الملک الآشوری صفاح آشور بانیبال، جزء اضافه‌شده: صفاح (قسمت 10: 17:32). به‍نظر میرسد صفاح از روی اشتباه به این اسم اضافه شده است؛ زیرا چنین شخصیتی وجود ندارد. همچنین اضافه شدن کلمات «أرض جوزجان» (قسمت 11: 13:15) و «واقعة الطف» (قسمت 11: 12:42) به متن عربی.
5-2. راهبرد جایگزینی با یک معادل در زبان مقصد[16]
در صورت یافتن معادلی به شکل اسم خاص در زبان مقصد، مترجم باید از آن بهصورت غیرمستقیم به‌عنوان انتخاب دوم پس از راهبرد نسخهبرداری یا تطبیق در متون گردشگری استفاده کند. برخی نام‍های مشهور و شخصیتهای معروف تاریخی در زبان‍های مختلف، دارای معادل هستند. برای مثال: John و Jan. این نامها با فرهنگ زبان مقصد ترکیب میشوند و به شیوه‌ی مقایسه‍ای بین دو زبان عمل میکنند (ونکویلی، 2014: 127-126).
بالسی معتقد است درواقع آوازه این نامها پیش‌ازاین در جهان منتشر شده است که چه در تلفظ و چه در فهم، تحت تأثیر اسامی خارجی آنها قرار نمی‍گیریم. این اسمها هنگام معادل‍یابی حتی برای نامیدن انسان‍های غیر معروف نیز استفاده میشوند و به هدف آسان‍کردن معنا بهویژه برای کودکان بهکار میروند. برای مثال: الکساندر/ اسکندر، بنیامین/ بنجامین؛ بنابراین مترجم باید در این راهبرد نسبت به‍وجود معادل آن آگاهی داشته باشد که موفقیت در این زمینه، تسلط کامل بر زبان مبدأ و مقصد را میطلبد (بالسی، 2014: 10)؛ برای مثال: کلمه «بولونیا» شهری در ایتالیا است و معادل لهستان نیست؛ بنابراین چه‌بهتر آنکه مترجم در این مستند از کلمه «بولندا» بهره گیرد.
ذات‍علیان به مطلب مشابهی با بالسی اشاره میکند: «معادل‍یابی، قدمی است فراتر که مترجم در عرصه آزادی انتخاب برمی‍دارد و در پی آن مسئولیت بیشتری را برعهده میگیرد. درواقع با معادل‍یابی گفتاری در زبان مبدأ را به گفتاری در زبان مقصد برمی‍گردانیم که نه ازلحاظ صوری و نه ازلحاظ معنایی با آن وجه مشترکی ندارد و مترجم کار خود را به ترجمه مفهومی که از حیث شناخت زبان، بلافاصله به ذهنش خطور میکند، محدود میسازد اما مفهومی که از جهت معنای کلی باید در هر دو زبان تأثیری مشابه بر اذهان باقی گذارد» (ذات علیان، 1366: 65).
جدول شماره 5
|
کلمه عربی |
کلمه فارسی |
راهبرد |
قسمت مستند |
|
بولونیا |
لهستان |
جایگزینی |
هشتم |
|
وادِ رافدَین |
بین‍النهرین |
جایگزینی |
هشتم |
|
الثورة الدُستوریة |
انقلاب مشروطه |
جایگزینی |
پنجم |
|
الرسول الأکرم |
حضرت آل الله |
جایگزینی |
سوم |
کشاورز، راهبرد معادل‍یابی را ترکیبی از معادل مفهومی و ترجمه (راهبرد هشتم) تعبیر میکند؛ مترجم اسم را بهصورت تحت‍اللفظی یا مفهومی ترجمه میکند و ممکن است اسم خاص در زبان مقصد به اسم عام تبدیل شود. «استفاده از این راهبرد ممکن است با اصل امانت‍داری در ترجمه تعارض داشته باشد و مترجم نباید از این راهبرد زیاد استفاده کند» (کشاورز، 1400: 191-192).
- تلفیق راهبردها
مسلم است که هیچ راهبرد مطلقی را نمیتوان در ترجمه انواع مختلف اسامی خاص و بافت‌های متفاوت برگزید. در فرایند تلفیقی، مترجم از چند روش بهصورت همزمان برای انتقال یک عنصر فرهنگی استفاده میکند (روشنفکر و همکاران، 1392: 21). در حوزه گردشگری جهت انتقال بهتر مفهوم، مخصوصاً در ترجمه شفاهی، این راهبرد مفید است؛ مترجم باید بر اساس اولویت، شرایط، نوع متن و تجربه خود، دو یا چند راهبرد را بهکار بگیرد؛ اما بهطور کل مترجم بهتر است به تلفیق دو راهبرد در متون گردشگری اکتفا کند؛ زیرا افزایش تعداد راهبردها در یک اسم، برای مخاطب ملال‌آور است. برخی نمونه‌های تلفیق‌شده در این مستند عبارتاند از:
داریوش الکبیر: نسخهبرداری + ترجمه (قسمت 1: 10:34).
اونتاش نابریشا: نسخهبرداری + حذف (قسمت 10: 04:31).
کورَة: حذف+ تطبیق با سیستم آوایی زبان مقصد (قسمت 4: 09:32).
علی بن محمد بن هادی: تطبیق با سیستم آوایی زبان مقصد+ جایگزینی (قسمت 11: 15:31).
دژپول: نسخهبرداری + تطبیق با سیستم آوایی زبان مقصد (قسمت 7: 02:06).
یکی دیگر از نمونه‌های تلفیق جدید و پرکاربرد در این مستند، ترکیب دو راهبرد تطبیق با سیستم آوایی زبان مقصد همراه با توضیحات اضافی می‌باشد.
الإمبراطور الرمانی ولرین: تطبیق با سیستم آوایی زبان مقصد+ توضیحات اضافی (قسمت 8: 15:21).
الکعبة المشرفة: تطبیق با سیستم آوایی زبان مقصد+ توضیحات اضافی (قسمت 4: 13:04).
الملک البیشدادی هوشنغ: تطبیق با سیستم آوایی زبان مقصد+ توضیحات اضافی (قسمت 4: 01:49).
- تغییر نا به‍جا، مانع فهم است.
خطاهای نگارشی-املایی و تلفظی اسامی خاص در زبان مقصد، میتواند به دلیل اشتباه در شنیدن اسمها، بی‍دقتی در انتقال این اسامی و عدم تسلط مترجم به زبان مبدأ و مقصد باشد. این خطاها اغلب در جابه‌جایی و حذف و اضافه کردن حروف و مصوت‍های کوتاه و بلند، در قسمت 10 رخ داده است و به‍نظر می‍رسید گاهی کلمات تغییریافته، صبغه عربی داشتند؛ زیرا گوینده برنامه، عراقی‍الاصل بوده و امکان رخ‍دادن خطا در تلفظ اسامی خاص با رنگ و بوی عربی، وجود دارد. به برخی از این خطاها اشاره میکنیم:
«آیاپیر» در مستند، اشتباهاً از روی اشتباه، به «أیاکیل» تبدیل شده است (قسمت 2: 06:42).
«قلعه تُول»، «قلعة تَل» تلفظ شده است و به کلمه عربی «تل: تپه» بی‍شباهت نیست. تلفظ درست اسم این قلعه تاریخی با مصوت کوتاه «ُ» همراه است (قسمت 3: 02:15).
سه نوع تلفظ نادرست «جَغازنبیل»، «جَکازنبیل» و «جَگازنبیل» در مصوت کوتاه «َ» برای نام معبد باستانی زیگورات چُغازنبیل استفاده شده است (قسمت 10).
نام باستان‍شناس فرانسوی «ژان ژاک دو مورگان» در مستند عربی، «ژان ژورک» تلفظ شده است؛ به‌عبارت‌دیگر: علاوه بر نسخهبرداری، «مورگان» حذف و حرف «ر» اضافه شده است (قسمت 13: 04:52).
بحث و نتیجه‌گیری
در این مقاله که با تحلیل و مقایسه 200 اسم خاص از ترجمه عربی مستند تلویزیونی «معالم من خوزستان» (به فارسی: خوزستان در یک نگاه) در زمینه گردشگری بر اساس نظریه ونکویلی، چگونگی ترجمه عربی اسامی خاص بررسی گردید؛ از راهبردهای پیشنهادی ونکویلی، 5 راهبرد در 13 قسمت از این مجموعه، بیش از سایر راهبردها استفاده شده است که به ترتیب عبارتاند از:
1) عدم ترجمه، بازتولید، نسخهبرداری.
2) بازتولید به همراه تطبیق با سیستم آوایی واجی زبان مقصد.
3) حذف.
4) عدم ترجمه به همراه توضیح اضافی در متن یا در پانوشت.
5) جایگزینی با یک معادل در زبان مقصد.
در مستند حاضر «عدم ترجمه، بازتولید و نسخهبرداری»، پربسامدترین راهبرد به شمار می‌رود و علت آن، مبدأ محور بودن مترجم در خصوص انتقال مستقیم جاذبه‌های مختلف ایران می‌باشد. طبق آمار، نسخهبرداری اماکن با 57% از نسخهبرداری نام شخصیتها با 38% بیشتر است. در راهبرد تطبیق با سیستم آوایی واجی زبان مقصد، تعریب کلمات نقش بارزی دارد و لازم است مترجم با انتقال شکل آوایی یک اسم خاص در زبان مقصد، آشنایی کامل داشته باشد. در راهبرد سوم، حذف بهصورت کامل یا ناقص در اسامی خاص شناسایی شد که با مقایسه دو نسخه عربی و فارسی مستند، میتوان آنها را یافت. راهبرد چهارم در صورت نارسایی‌های معنایی یا معنای ضمنی اسامی خاص مورداستفاده مترجم قرار میگیرد. در متون گردشگری شفاهی، این توضیحات باید کوتاه و همراه با اسم خاص ذکر شود. در راهبرد جایگزینی با یک معادل، مترجم در صورت اطلاع از معادل اسم خاص، بهتر است آن را بهصورت تلفیقی با راهبرد دیگر، به کار بگیرد.
استفاده از تلفیق ایدئال‌ترین راهکار در ترجمه اسامی خاص متون گردشگری بهویژه متون شفاهی تلقی میشود. این تلفیق میتواند ترکیب دو راهبرد باشد. ترکیب نسخهبرداری با راهبرد دیگر در این نوع متون مناسب به نظر میرسد. بهطور کل، راهبرد مستقلی به نام تلفیق در نظریه ونکویلی، ذکر نشده است.
شایان‌ذکر است که ارائه الگوهای جامع و تعاریف جدید از انواع اسامی خاص در زبان فارسی و عربی، ضروری به نظر میرسد و کمک وافری به پژوهشهای این زمینه خواهد کرد. همچنین لازم است هر زبانی اقدام به ساخت نظریهها و راهبردهای ترجمهای خود کند؛ زیرا ساختار کلمات بین زبان‌ها با یکدیگر متفاوت است و ممکن است راهبردی در یک زبان کارآمد باشد، درحالی‌که در زبان دیگر کاربردی ندارد.
تعارض منافع
تعارض منافع ندارم.
[1]. Children’s literature in translation: challenges and strategies
[2]. Jan Van Coilie’s 10 strategies to translate the names
[3]. Fernandes, l.
[4]. Method
[5] . قناة الکوثر الفضائیّة.
[6]. سایت دانشنامه اسلامی (تاریخ نقل: 10-2-1402 ش) = https://wiki.ahlolbait.com
[7]. تاریخ نقل: 10-4-1402 ش.
[8]. Newmark, P.
[9]. Non-translation,reproduction, copying.
[10]. Defamiliarization
[11]. Internationalization
[12]. Phonetic or morphological adaptation to the target language
[13]. Deletion
[14]. Non-translation along with additional explanation
[15]. Descriptor
[16]. Replacement with an equivalent in the target language
)