نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار، گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
چکیده
این مطالعه با تأکید بر ضرورتی که نگاه کاربردی به ترجمه برای آموزش ترجمه دارد، میکوشد از محدودۀ انتزاعیِ مقابلههای دستوری میان زبانهای فارسی و عربی عبور کند و با رویکردی متنمحور به ترجمه از فارسی به عربی بررسی کند که ساختهای جملۀ اسنادی با فعلِ «است» عملاً با چه ساختهایی در زبان عربی معادلسازی میشوند تا در نهایت با تحلیل روابط میان ساختهای این نوع جملۀ فارسی و ساختهای معادلشان در عربی، شیوههایی را که بهطور کاربردی برای این معادلسازی وجود دارد، الگوبندی کند. پشتوانۀ نظریِ مطالعه، نظریهای است که جی سی کتفورد از دیدگاه زبان‌شناسیِ کاربردی برای تحلیل ترجمه ارائه کرده و در ضمن آن با طرح دوگانۀ «تناظر صوری» و «تعادل متنی» روشی کاربردی برای تحلیل تعادل میان ساختهای دو زبان به دست داده است. مطالعه با روش تحلیلی-توصیفی با تمرکز بر کتاب «شعر امروز ایران» / «الشعر الحدیث فی إیران» (متن فارسی با ترجمۀ عربی) انجام شده و در نهایت به شش الگوی کاربردی در ترجمۀ ساختهای جملۀ اسنادی با فعلِ «است» به زبان عربی رسیده که عبارتاند از: 1- نمود دستوریِ اسناد در عربی متناظر با فعلِ «است» در فارسی، 2- نمود فعلیِ اسناد در عربی متناظر با فعلِ «است» در فارسی، 3- نمود فعلیِ اسناد در عربی متناظر با فعلِ «است» و عنصری دیگر از جملۀ فارسی، 4- گروه واژگانیِ عربی معادل با جملۀ اسنادی با فعلِ «است»، 5- اسلوبهای کلیشهای و تعبیرهای اصطلاحی در عربی معادل با جملۀ اسنادی با فعلِ «است» و 6- تغییر نحوۀ بیان در عربی در تعادل با جملۀ اسنادی با فعلِ «است».
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Linking Clause with the Verb “AST” and Its Applied Equivalents in Arabic Based on Catford’s Theory
نویسنده [English]
- Hesam Hajmomen Sichani
Assistant Professor , Department of Arabic Language and Literature, Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran
چکیده [English]
With an emphasis on the requirement for having an applied attitude toward the translation education, the present study tries to pass over abstract scope of the grammatical comparisons between the Persian and Arabic languages and examines that structures of the linking clauses with the verb “AST” are equivalent with which structures in Arabic, having a text-based attitude toward translation from Persian into Arabic for patterning the applied methods for such an equivalence by analyzing relationships between structures of this kind of clause in Persian and its equivalent structures in Arabic. The theoretical support for this study is the theory proposed by J. C.
Catford from the applied linguistics viewpoint that offers an applied
method for analyzing the equivalence between structures of these two languages by bringing two concepts of “Formal Correspondence” and “Textual Equivalence”. This study is conducted using an analytical-descriptive method, focusing on “Today’s Iranian Poetry” book (Persian text with Arabic translation) and it finally attains six applied patterns in translation of linking clause structures with the verb “AST” into Arabic, including: (1) The grammatical aspect of the links in Arabic and its correspondent with the verb “AST” in Persian; (2) Verbal aspect of the links in Arabic and its correspondent with the verb “AST” in Persian; (3) Verbal aspect of the links in Arabic and its correspondent with the verb “AST” and another element of the Persian clause; (4) The correspondent Arabic vocabulary group with the linking clause with the verb “AST”; (5) The cliché styles and idiomatic interpretation in Arabic which is correspondent with the linking clause with the verb “AST”; (6) Changing the expression method in Arabic in an equivalence with the linking clause with the verb “AST”.
Keywords: Linking Clause; The Verb “AST”; Translation into Arabic; Formal Correspondence; Textual Equivalence; Catford.
Introduction
One of the most important areas that affects the written translation from Persian into Arabic is the comparative studies between the grammars of these two languages that shows the grammatical correspondences between their structures. But the applied attitude toward the translation shows that the textual equivalence is far
beyond the grammatical correspondences of these two languages because a semantic structure from the language of origin may be equalize with various semantic structures in the language of destination. Therefore, the applied attitude toward translation education requires that references for education of translation from Persian into Arabic show that translators actually use what structures in Arabic language in order to equalize a Persian grammatical structure.
This analysis methodology finds its theoretical support in J. C. Catford’s Translation Theory from the applied linguistics viewpoint that, setting forth the “Formal Correspondence” and “Textual Equivalence” duality, argues that we shot go far beyond the formal correspondences between two languages and extract the applied patterns translation by examining actual equivalents from the texts of origin and translation in order to analyze the equivalence in translation.
In this respect, the present study focuses on the linking clause with the verb “AST” as one of the most used clause structures in Persian language and tries to determine what applied structures exist to equalize this kinds of Persian clause in translation into Arabic. The study’s samples are taken from “Today’s Iranian Poetry” (2005), abilingual book, which is translated by MousaAswar and published by the Academy of Persian Language and Literature.
Thus, examining the said work, this study attempts two answer this question: Which applied patterns exist in Arabic for equalizing the linking clause with the verb “AST”?
The hypothesis of this study is that, beyond results obtained from the comparative grammars, the said equivalences have various
applications that may be actually determined by referring to translations from Persian texts into Arabic.
History of the Study
Although the author has found no independent research in the area of this subject, some references for grammatical comparison between Arabic and Persian or references for translation education have implications to this subject. For example, for example, Tabiban in “Grammatical Equivalents in Arabic and Persian” (152: 2008) and Helmi in “Comparison between Arabic and Persian Grammars” (78: 1992) have analyzed the grammatical relationship between the linking clause in Persian and noun clause in Arabic. In some sources for translation education, it is set forth that the linking verb “AST” has no equivalent in Arabic; for example, Marouf in “Translation Technique” (236: 2007); Zarkoub in “New Methodology for Translation Technique” (106: 1999); Fatehinezhad&Farzaneh in Translation Methods” (30: 1998). But some authors have directly or indirectly implied that we may use a verb for translation of a linking clause with the verb “AST” into Arabic. For example, Asoudi in “Translation Technique and Applied Translation into Arabic” (39, 37: 2017); Asghari in “A New Approach Toward Translation from Arabic” (69: 2016) and Tahmasbinezhad&Naghizadeh in “Workshop for Translation into Arabic” (150: 2020).
Research Methodology
This study is conducted using analytical-descriptive methodology. Using this method, all linking clauses with the verb “AST” in the
Persian text are extracted together with their equivalent in the Arabic translation and patterns ruling on relationships between samples are described and finally a set of applied patterns are explained for translating this type of Persian sentence into Arabic.
Conclusion
For equalizing the linking clause with the verb “AST” in Arabic, there are six applied patters:
Using Arabic clauses in which the links are obtained from grammatical relationship between subject and predicate without any verb in the sentence.
Using Arabic clauses in which the link is attained through a verb and the verb simulates the relationship established by “AST” between the subject and predicate in the Persian sentence;
Using Arabic clauses in which links are established through a verb and the verb is chosen from the Persian clause based on meaning of an element and at the same time the element and verb “AST” is used as a correspondent.
Transforming the Persian linking clause from a sentence and diminishing it to an Arabic phrase which is used as a structure in another clause.
Using prevalent cliché styles or idiomatic interpretations in Arabic that impose the specific grammatical structure to the Arabic clause with no correspondent grammatical relationships between their elements with the Persian linking clause’s elements.
Expressing concept of the Persian linking clause in form of an Arabic clause which is its equivalent semantically but it is different in terms of method of expression and type of phrasing.
کلیدواژه‌ها [English]
- Linking Clause
- The Verb “AST”
- Translation into Arabic
- Formal Correspondence
- Textual Equivalence
- Catford
. مقدمه
از جمله مهم‌ترین حوزههایی که بر آموزش ترجمۀ نوشتاری از فارسی به عربی تأثیری بنیادین داشته، مطالعات مقایسهای میان دستورهای این دو زبان است؛ زیرا این مطالعات نشان میدهند که میان ساختهای دستوریِ این دو زبان چه تناظرهایی وجود دارد و از این رو، فرض است که میتوان از نتایجِ این مطالعات بهره برد تا نشان داد برای معادلسازیِ یک ساخت دستوریِ فارسی کدام ساخت دستوری در عربی وجود دارد.
رویکرد کاربردی به ترجمه نشان میدهد که تعادلِ متنی، امری فراتر از تناظرهای دستوری میان دو زبان است؛ زیرا یک ساختِ معنایی از زبان مبدأ را عملاً میتوان با ساختهای معناییِ متنوعی در زبان مقصد معادلسازی کرد و این نکتهای است که باسل حاتم[1] و ایان میسون[2] بر آن تأکید کردهاند: «تحلیلگرانی که مبنایشان زاویۀ دیدِ مترجم در عملِ ترجمه است، نتایجی میگیرند کاملاً متفاوت از تحلیلگرانی که رویکردشان صرفاً معطوف به مقایسۀ ساختار زبانهاست. بنابراین در این مورد ظاهراً نظریه و عمل مطابقت ندارند» (حاتم و میسون، 1998م: 45).
بنابراین رویکرد کاربردی به آموزش ترجمه اقتضا میکند که منابع آموزش ترجمه از فارسی به عربی بهجای اینکه نشان دهند در تناظر با یک ساختِ دستوری در زبان فارسی چه ساخت دستوری در زبان عربی وجود دارد، نشان دهند که برای معادلسازیِ یک ساخت دستوریِ فارسی، مترجمان عملاً چه ساختهایی را در زبان عربی به کار میبرند. این امر نیازمند آن است که با تمرکز بر یک ساختِ فارسی، ساختهایی عربیِ را که عملاً در معادلسازیِ آن بهکار رفتهاند از ترجمههای معتبر استخراج و سپس تلاش کرد تا نظمی را که بر ساختهای عربیِ معادل حاکم است، کشف کرد تا بتوان به الگوهای کاربردیِ مشخصی برای ترجمۀ یک ساختِ فارسی به عربی رسید و علاوه بر این، تحلیل کرد که هر یک از ساختهای عربی چه ارتباط دستوری و معنایی با ساختِ فارسی دارند که میتوانند بهعنوان معادلِ آن بهکار بروند.
این روشِ تحلیل در گسترۀ مطالعات ترجمه پشتوانۀ نظریِ خود را در نظریۀ ترجمۀ جی سی کتفورد[3] از دیدگاه زبان‌شناسیِ کاربردی مییابد. کتفورد در ضمن نظریۀ خود با طرح دوگانۀ «تناظر صوری» و «تعادل متنی» نشان داده که برای تحلیل روابط صوری میان دو زبان باید مشخص کرد که ساختی مشخص از یک زبان چه ساخت متناظرِ مشخصی در زبانی دیگر دارد، اما برای تحلیل تعادل میان ساختهای دو زبان باید نشان داد که در ترجمۀ یک ساخت از زبان مبدأ، عملاً ممکن است چه ساختهایی از زبان مقصد در متن ترجمه بهکار بروند. بنابراین، برای تحلیل تعادل در ترجمه باید از محدودۀ تناظرهای صوری میان دو زبان فراتر رفت و الگوهای کاربردیِ ترجمه را با بررسی معادلهای واقعی از متون مبدأ و مقصد استخراج کرد.
از این دیدگاه، مطالعۀ حاضر بر جملۀ اسنادی با فعلِ «است» بهمثابه یکی از پرکاربردترین ساختهای جمله در زبان فارسی، تمرکز کرده و کوشیده تا با کاربست روش تحلیلی که ذکر شد، مشخص سازد که برای معادلسازیِ این نوع جملۀ فارسی در ترجمه به عربی عملاً چه ساختهای کاربردی وجود دارد. کاربرد وسیع این نوع جمله در فارسی بینیاز از اثبات است، اما قابل توجه است که طبیبزاده، دستورنویسِ فارسی، تصریح کرده که «در زبان فارسی کاربرد جملههای اسنادیِ فعل ربطیِ «است» در مقایسه با انواع دیگر جمله بسیار بالاست» (طبیبزاده، 1391: 150). بنابراین، تمرکز بر این نوع جملۀ فارسی در مطالعۀ حاضر میتواند الگوهای معادلیابی برای یکی از مهم‌ترین ساختهای فارسی را در زبان عربی مشخص سازد. علاوه بر این، در مقایسۀ دستوری میان زبانهای فارسی و عربی مشهور است که فعل اسنادیِ «است» در زبان عربی معادلی ندارد. از این رو، بررسی شیوههای معادلسازیِ جملههای اسنادی با فعلِ «است» در عربی میتواند تفاوت میان تناظر صوری و تعادل متنی را در تعیین الگوهای ترجمه از فارسی به عربی بهخوبی نشان دهد.
نمونههای مطالعه از کتاب «شعر امروز ایران» / «الشعر الحدیث فی إیران» برگرفته شده که شامل گزیدههایی از مقالاتِ شعرپژوهان و شاعران معاصرِ ایران همراه با ترجمۀ آنها به زبان عربی در قالب متنی دوزبانه است. این اثر به اهتمام و ترجمۀ موسی اسوار از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی به عنوان ضمیمۀ شمارۀ 20 از «نامۀ فرهنگستان» (اردیبشهت 1384) در 161 صفحه انتشار یافته است. دلیل انتخاب این متن، صلاحیت علمیِ ناشر برای انتشار متنی دوزبانه است؛ تا جایی که میتوان با اعتماد به صحتِ زبانی در متن فارسی و ترجمۀ عربی، این اثر را یک متنِ دوزبانۀ معیار در فارسی و عربی تلقی کرد. به دلیل کثرتِ ارجاع به این کتاب، بهجای «حقوقی و دیگران، با ترجمۀ اسوار، 1384» بهاختصار حرف «ح» خواهد آمد.
در بررسی کتاب مورد اشاره -بهمثابه متن و ترجمهای معتبر- تمرکز اصلی بر این مسأله بوده که مترجم برای معادلسازیِ جملههای اسنادی با فعلِ «است» به زبان عربی در این اثر چه الگوهایی را بهکار برده است. پس از تعیین این الگوها طبعاً میتوان نمونههای دیگری را که ساختی مشابه با نمونههای مستخرج از این اثر دارند، ذیل این الگوها دستهبندی و تحلیل کرد. از این رو، این مطالعه ادعا ندارد که با استقرائی تام، همۀ ساختهای این نوع جملۀ فارسی یا همۀ معادلهای آنها در عربی را یافته است، بلکه تأکید دارد که نمونههای مستخرج از این اثر چنان گسترهای داشتهاند که با تحلیل آنها میتوان دستکم به مجموعهای از مهم‌ترین الگوهای کاربردی برای معادلسازیِ این نوع جملۀ فارسی در عربی رسید که البته چهبسا بتوان آنها را تکمیل کرد. افزون بر این، اجرای این روش در مطالعۀ حاضر برای تعیین الگوهای کاربردی در ترجمه از فارسی به عربی اهمیتی فینفسه دارد که میتواند بهعنوان الگویی برای تحلیل تعادلِ کاربردی میان دیگر ساختهای این دو زبان بهکار رود.
در مجموع، مطالعۀ حاضر با بررسیِ اثر مورد اشاره کوشیده به این سؤال پاسخ دهد که برای معادلسازیِ جملۀ اسنادی با فعلِ «است» در زبان عربی چه الگوهای کاربردی وجود دارد؟
فرضیۀ مطالعه نیز این بوده که معادلسازیِ بیان شده، فراتر از نتایجی که دستورهای مقابلهای بهدست میدهند، شیوههای کاربردیِ متنوعی دارد که عملاً با رجوع به ترجمههای عربی از متون فارسی مشخص میشوند.
روش مطالعه تحلیلی- توصیفی است. با این روش، ابتدا مجموعه جملههای اسنادی با فعلِ «است» در متن فارسی همراه با معادلهایشان در ترجمۀ عربی استخراج شدهاند، سپس ساخت دستوری و معناییِ جملهها بهطور مقایسهای تحلیل شده و در نهایت تلاش شده الگوهای حاکم بر روابط میان نمونهها توصیف شود تا بتوان به مجموعهای از الگوهای کاربردی برای ترجمۀ این نوع جملۀ فارسی به عربی رسید.
در باب پیشینۀ مطالعه، نخست باید گفت که نویسنده هیچ پژوهش مستقلی در این موضوع نیافته است، اما منابع مقابلۀ دستوری میان عربی و فارسی یا منابع آموزش ترجمه به این موضوع اشاراتی به شرحی که در ادامه آمده است، داشتهاند.
طبیبیان در کتاب «برابرهای دستوری در عربی و فارسی» (1387: 152) در مبحث «مبتدا و خبر» به این بسنده کرده که «در زبان فارسی بهجای مبتدا و خبر، نهاد و گزاره یا مسندٌالیه و مسند میگویند». وی سپس دو مثالِ فارسی از جملۀ اسنادی با فعلِ «است» آورده است.
حلمی نیز در کتاب «مقارنة بین النحو العربی والنحو الفارسی» (1992م: 78) تحلیل کرده که جملۀ اسمیۀ عربی دو رکن اصلی دارد: مسندٌالیه (مبتدا) و مسند (خبر). اما جملۀ اسمیۀ فارسی سه رکن اصلی دارد: مسندٌالیه، مسند و رابط. سپس توضیح داده که «رابط» فعلی عام دال بر «بودن» است.
بسیاری از منابع آموزش ترجمه نیز به این ایده تکیه کردهاند که فعل اسنادیِ «است» در عربی معادلی ندارد؛ به عنوان مثال معروف در «فن ترجمه» (1386: 236) آورده: «است در ترجمه معادل ندارد. مانند: هوا دلپذیر است: الجوُّ رائِقٌ». یا زرکوب در «روش نوین فن ترجمه» (1378: 106) آورده: «فعل ربطیِ است ... در عربی معادل ندارد ... مانند: علیٌّ عالمٌ. علی دانا است» فاتحینژاد و فرزانه نیز در «آیین ترجمه» (1377: 30) آوردهاند: «الرجلُ عالمٌّ: آن مرد دانشمند است. در این جمله گویی تنوین (ــــٌــ) بهجای فعل ربطیِ است نشسته است».
برخی نویسندگان از این محدوده فراتر رفتهاند. به عنوان مثال اسودی در «فن ترجمه و تعریب کاربردی» (1396: 37، 39) ابتدا آورده: «است و هست در زبان عربی وجود ندارد»، اما سپس افزوده: «ترجمۀ همزمانِ قید «هنوز» و مفهوم «است و هست»، فعل ناقصۀ «مازال یا لایزال» خواهد بود». اصغری نیز در «رهیافتی نو بر ترجمه از زبان عربی»» (1395: 69) اشاره کرده در زبان عربی معاصر، افعال زیادی در معنای «است» بهکار میروند؛ مانند «اعتبر، یعدّ، یمثّل، یرتکز، یکمن و ..» نکتۀ مهم در دو منبعِ اخیر، اشاره به این است که در برابر فعلِ «است» ممکن است در عربی فعل بهکار رود. طهماسبی و نقیزاده نیز در «ورشة التعریب» (1399: 150) گفتهاند واژهای عربی وجود ندارد که معادل «است، هست» باشد، اما آنها را میتوان با عبارتهایی عربی تعریب کرد. ایشان سپس جملههایی فارسی با فعلِ «است» همراه با ترجمۀ عربی آوردهاند و در ترجمهها صرفاً به جملههای بدون فعل اکتفا نکردهاند، اما اولاً در جملههای فارسی تمایزی میان «است» بهمثابه فعل اسنادی یا بهمثابه فعل کمکی قائل نشدهاند و ثانیاً جملههای عربی را بدون هیچ تحلیل یا حتی نظم خاصی آوردهاند. با این وصف در عمدۀ منابع بیان شذه مبنا این بوده که فعل اسنادیِ «است» در عربی معادلی ندارد و اگر در برخی منابع نکته یا مثالی فراتر آمده در حدّ اشاراتی محدود یا بدون تحلیل بوده است.
- چهارچوب نظری
از مشهورترین نظریههایی که از دیدگاه زبان‌شناسی کاربردی به تحلیل چیستی و چگونگیِ ترجمه پرداختهاند، نظریهای است که جی سی کتفورد (1917-2009م) در کتاب «یک نظریۀ ترجمه از دیدگاه زبان‌شناسی: رسالهای در زبان‌شناسی کاربردی» (1965م) ارائه کرده است. کتفورد در این نظریه، ترجمه را فرآیندی میداند که «طی آن، مواد متنیِ زبان مبدأ جای خود را به مواد متنیِ معادل در زبان مقصد میدهد» (کتفورد، 1370: 42). بر اساس این تعریف، او مسألۀ اصلیِ ترجمه را یافتن معادلهای ترجمهای در زبان مقصد و هدف اصلیِ نظریۀ ترجمه را تعریف ماهیت و شرایط برقراری تعادلِ ترجمهای برمیشمارد (همان: 43).
کتفورد تأکید میکند که برای تحلیل تعادل و شرایط تحقق آن در ترجمه باید میان دو مقولۀ «تعادل متنی» و «تناظر صوری» تمایز قائل شد. وی توضیح میدهد که «تعادل متنی» رابطهای کاربردی است که بهطور عینی میان متنِ مبدأ و مقصد برقرار میشود، اما «تناظر صوری» رابطهای انتزاعی است که میان مقولههای دو زبان برقرار میشود. بنابراین، «معادل متنی» هر شکلی از زبان مقصد (اعم از متن یا بخشی از آن) است که با شکلی از زبان مبدأ (اعم از متن یا بخشی از آن) معادل باشد، اما «نظیر صوری» به هر مقولهای از زبان مقصد اطلاق میشود که در اقتصادِ این زبان، حدالامکان همان مکانی را اشغال میکند که مقولۀ مفروض در زبان مبدأ اشغال مینماید (همان: 53).
برای رسیدن به فهمی دقیقتر از تمایزی که کتفورد میان تناظر صوری و تعادل متنی قائل میشود، میتوان جملهای مثلِ «هوا سرد است» را در نظر گرفت. در این جمله، «هوا» بهمثابه مسندٌالیه، چیزی است که صفتی به آن نسبت داده شده، «سرد» بهمثابه مسند همان صفتی است که به «هوا» نسبت داده شده، و «است» بهمثابه فعلِ اسنادی «سرد» را به «هوا» نسبت داده است. از دیدگاه دستورِ مقابلهای، ساخت دستوریِ جملۀ فارسیِ مورد اشاره در زبان عربی با جملۀ اسمیهای متناظر میشود که از «مبتدا» (بهعنوان مسندٌالیه) و «خبر مفرد» (بهعنوان مسند) ساخته میشود و در آن خبر به مبتدا نسبت داده میشود بدون اینکه فعلی برای این نسبتدهی ظهور یابد: «الجوّ باردٌ». به عبارت دیگر، میتوان گفت ساخت دستوریِ «مبتدا + خبر از نوع مفرد» در زبان عربی برای ساخت دستوریِ «مسندٌالیه + مسند از نوع صفت + است» در زبان فارسی، «نظیرِ صوری» محسوب میشود.
بر این اساس، جملهای مثل «او همراه من است» را میتوان در متنی خاص بهصورت «هو مُرافِقی» ترجمه کرد که به لحاظ دستوری با آن تناظر صوری دارد، اما در عین حال میتوان احتمال داد که مترجمی دیگر همان جمله را بهصورت «هو یرافِقُنی» ترجمه کند که ساخت دستوریاش «مبتدا + خبر از نوع فعل» است، یا مترجمی دیگر از جملۀ «إنّه معی» استفاده کند که از «حرف مشبه بالفعل + اسم + خبر» ساخته شده است. چنین جملههایی به لحاظ دستوری نظیر صوریِ جملۀ فارسیِ بیان شده محسوب نمیشوند، اما کاملاً محتمل است که عملاً برای ترجمۀ این جملۀ فارسی در متنی عربی بهکار روند و برای آن «معادلِ متنی» محسوب شوند.
نکتۀ مهمی که کتفورد دربارۀ تناظر صوری یادآور میشود این است که چون ساختارِ صوریِ هر زبانی منحصربهفرد است، تناظر صوری میان ساختهای دو زبان غالباً جنبهای تقریبی دارد (همان: 86). بر همین اساس، تناظر صوری میان «او همراه من است» و «هو مُرافِقی» رابطهای تقریبی است؛ زیرا در جملۀ عربی برخلاف جملۀ فارسی فعلی ظهور نیافته است.
کتفورد همچنین دربارۀ تعادل متنی یادآور میشود که چون هر زبان مناسباتِ محیطیِ خاص خود را دارد، عناصر زبان مبدأ و مقصد به ندرت «معنایی همانند» دارند، اما میتوانند در محیطهای همانند، نقشهای مشابه داشته باشند (همان). بر همین اساس است که جملۀ «هو یرافقُنی» گرچه دقیقاً معنایی همانند با «او همراه من است» ندارد، اما میتواند بهعنوان معادلِ متنیاش بهکار برود.
در مجموع، کتفورد با طرح دوگانۀ «تعادل متنی» و «تناظر صوری» میکوشد تبیین کند که تعادلِ کاربردی در سطوح مختلفِ دو زبان چگونه محقق میشود تا از این رهگذر مجموعهای از قواعدِ ترجمهای حاصل شود و روش او در این کار، بررسیِ همزمان از تعادل متنی و تناظر صوری در سطوح مختلفِ دو زبان است (همان: 57). البته او اذعان میدارد که تعادل غالباً در سطح جمله برقرار میشود، اما به هر حال بررسیِ موضوع در سطوح کوچک‌تر از جمله را نیز امکانپذیر میداند (همان: 86)؛ از این رو، از دیدگاه کتفورد باید مشخص شود کدام عنصر از زبان مقصد میتواند به عنوان معادلِ متنی برای عنصری از زبان مبدأ بهکار برود و چه زمینهای از روابط صوری میان دو زبان، تحقق این تعادلِ متنی را امکانپذیر میسازد.
نکتۀ مهم دیگر در نظریۀ کتفورد این است که رابطۀ عناصر زبان مبدأ و مقصد در تعادلِ متنی رابطهای یکبهیک نیست، چراکه عناصر پربسامد از زبان مبدأ در یک متن طولانی معمولاً چندین معادل در زبان مقصد مییابند. از این رو، با بررسی احتمالاتِ کاربردی و واقعی در ایجاد تعادلِ متنی برای یک عنصر، میتوان قواعدِ ترجمهای برای آن عنصر را تعیین کرد. بنابراین، یک «قاعدۀ ترجمه» استنتاجی است که از شیوههای محتمل برای ایجاد تعادلِ متنی در ترجمه حاصل میشود (58-60).
بر این مبنا از آنجا که جملۀ اسنادی با فعلِ «است» از پربسامدترین انواع جمله در زبان فارسی است، انتظار میرود که در ترجمۀ متنی طولانی عملاً دارای معادلهای متنیِ متنوعی در زبان عربی باشد. از این منظر، مطالعۀ حاضر برمبنای تعادل متنی و تناظر صوری در بخش بعد کوشیده است طرحی از شیوههای محتمل برای ایجاد تعادل در ترجمۀ این نوع جملۀ فارسی به زبان عربی ارائه کند.
- تحلیل تطبیقی
3-1. نمود دستوریِ اسناد در عربی متناظر با فعلِ «است» در فارسی
ساخت بنیادینِ جملۀ اسنادی با فعل «است» در زبان فارسی عبارت است از «مسندٌالیه + مسند + است» که در آن «مسندٌالیه» و «مسند» دو رکنِ جملهاند و فعل اسنادیِ «است» مسند را به مسندٌالیه ربط میدهد (ر. ک؛ انوری و احمدی گیوی، 1385: 72). در این ساختِ بنیادین، مسندٌالیه یک گروه اسمی است، اما مسند در اشکال گوناگونی همچون گروههای اسمی، وصفی، قیدی و حرفِ اضافهای ظاهر میشود؛ به ترتیب به عنوان مثال «او مهندس است»، «خانۀ او بزرگ است»، «فردا دیر است» و «امتحان از صفحۀ هفتاد است» (طبیبزاده، 1391: 79)؛ از این رو، در این ساخت از جملۀ فارسی، رابطۀ اسناد میان مسندٌالیه و مسند نمودی واژگانی دارد که در فعلِ «است» نمود مییابد. این در حالی است که اسناد در زبان عربی میتواند بدون نمودی واژگانی، صرفاً از رابطۀ دستوری میان مسندٌالیه و مسند در جمله حاصل شود. این نوع اسناد بهطور بنیادین در دو الگو از جملۀ اسمیه نمود مییابد که عبارتاند از: «مبتدا + خبرِ مفرد» مثل «المعرفةُ قوّةٌ» و «مبتدا + خبر شبهجمله» مثل «النجاةُ فی الصّدقِ» (خبرِ جار و مجرور)، «الوردةُ بینَ الأشواکِ» (خبرِ ظرف مکان) و «السلامُ قبلَ الکلامِ» (خبرِ ظرف زمان). البته در جملۀ اسمیه ممکن است خبر، دوباره یک جملۀ اسمیه باشد؛ به عنوان مثال «الظلمُ مرتعُه وخیمٌ» در این صورت نیز باز اسناد میانِ مبتدا و خبر نمودی دستوری دارد؛ زیرا جملۀ اسمیهای که خبر واقع شده («مرتعُه وخیمٌ») در محل خبرِ مفرد واقع میشود. بنابراین، در دو الگوی بنیادینِ بیان شده، بدون اینکه فعلی وجود داشته باشد، اسناد صرفاً از رابطۀ میان مبتدا (بهعنوان مسندٌالیه) و خبر (بهعنوان مسند) حاصل میشود و صرفاً نمودی دستوری مییابد.
3-1-1. جملۀ اسمیه با خبر مفرد یا شبهجمله
از مقایسۀ اسناد در ساختهای بیان شده میان فارسی و عربی این نتیجه حاصل میشود که جملۀ اسنادی با فعلِ «است» میتواند در عربی با جملۀ اسمیه با خبر مفرد یا شبهجمله معادل شود:
«شعر ذاتاً اعتراض است»: «الشعرُ فی حدِّ ذاتِهِ احتجاجٌ» (ح: 156-157)
اینجا «شعر» مسندٌالیه، «اعتراض» مسند و فعلِ «است» نمودِ واژگانیِ اسناد است. متقابلاً معادل متنیِ آن در عربی جملهای اسمیه با خبر مفرد است که در آن «الشعرُ» مسندٌالیه و «احتجاجٌ» مسند است و از رابطۀ دستوری میانشان رابطۀ اسناد حاصل میشود. از این رو، از منظر تناظر صوری، جملۀ عربی در پوششِ مسندٌالیه و مسند با جملۀ فارسی متناظر است، اما در نحوۀ اِسناد با جملۀ فارسی تفاوت دارد؛ زیرا اسناد در جملۀ فارسی نمودی واژگانی دارد، اما در جملۀ عربی، نمودی دستوری دارد.
«یکی از این موضوعات هم شعر است»: «مِن تلک المواضیعِ الشعرُ» (ح: 150-151)
در این نمونه نیز جملۀ عربی، جملهای اسمیه با خبر شبهجمله است که در آن مسندٌالیه و مسندِ فارسی معادلهای خود را یافتهاند و باز اسناد به صورت دستوری نمود یافته است. در اینجا جایگاه مسندٌالیه و مسندِ فارسی در جملۀ عربی برعکس شده؛ زیرا در جملۀ فارسی «یکی ..» مسندٌالیه و «شعر» مسند است، اما در جملۀ عربی «مِن تلک ..» مسند (خبرِ شبهجمله) و «الشعرُ» مسندٌالیه (مبتدا) شدهاند. دلیل این تغییر آن است که مفهوم جملۀ فارسی در جملۀ عربی با استفاده از قالب بیانیِ متفاوتی صورتبندی شده که این قالب در قیاس با جملۀ فارسی، نقشهای دستوریِ متفاوتی به عناصر جمله میبخشد؛ زیرا در زبان عربی بهجای «واحدٌ مِن تلک المواضیع ..» میتوان در بیانی رایجتر «واحدٌ» را حذف کرد و گفت: «مِن تلک المواضیع ...». بر این اساس استفاده از یک قالب بیانیِ رایج در زبان عربی چهبسا سبب شود توزیع نقشهای دستوری در جمله متفاوت شود.
بنابراین، در تحلیل تناظر صوری میتوان گفت در ترجمۀ جملۀ اسنادی با فعلِ «است» وقتی در عربی از جملۀ اسمیۀ با خبر مفرد یا شبهجمله استفاده میشود، مسندٌالیه و مسند در جملۀ عربی ممکن است نقشهای دستوریِ متناظری با معادلهای خود در جملۀ فارسی داشته باشند؛ همچنانکه ممکن است به اقتضای استفاده از قالبهای بیانیِ رایج در عربی، نقشهای دستوریِ نامتناظری بیابند. به هر حال، اسناد در جملۀ عربی نمودی دستوری و در جملۀ فارسی نمودی واژگانی دارد.
3-1-2. جملۀ اسمیه با حروف مشبّهه بالفعل
دو الگوی مذکور از جملۀ اسمیۀ عربی همچنین میتوانند با «حروف مشبّهه بالفعل» آغاز شوند. در این صورت مسندٌالیه و مسند، اسم و خبر برای حروف مشبّهه بالفعل میشوند، اما این موضوع تفاوتی در نحوۀ برقراریِ اسناد ایجاد نمیکند و اسناد در این نوع جملهها نیز همان نمود دستوری را دارد. بر این اساس این جملهها نیز میتوانند بهعنوان معادلِ متنی برای جملۀ اسنادی با فعل «است» بهکار بروند:
«اما این تفصیل ... نوعی سیر دادن چشم است در جهان»: «لکنَّ هذا التفصیلَ ... ضربٌ من إجالةِ النظرِ فی الکونِ» (ح: 54-55)
«دریافتم که شعر هنری است لذتبخش»: «أدرکتُ أنّ الشعرَ فنٌّ مُمتعٌ» (ح: 152-153)
در نمونههای فوق در تناظر با «اما» و «که» حروف مشبّهه بالفعلِ «لکنَّ» و «أنَّ» بهکار رفتهاند و سپس معادلهای مسندٌالیه و مسند در جملۀ فارسی بهعنوانِ اسم و خبر برای «لکنَّ» و «أنَّ» ظاهر شدهاند بدون اینکه تفاوتی در نحوۀ برقراریِ اسناد حاصل شود. باید توجه داشت که حروف مشبهه بالفعل لزوماً معادلی صریح در جملۀ فارسی ندارند، بلکه گاه مترجم به تشخیصِ خود از این حروف در جملۀ عربی استفاده میکند. به عنوان مثال اگر جملۀ فارسی مضمونی قابل تأکید داشته باشد، ممکن است مترجم معادلِ عربیاش را با حرف «إنّ» آغاز کند که رابطۀ اسناد در جملۀ عربی را مورد تأکید قرار میدهد:
«هنرِ اصیلْ طبیعی است»: «إنّ الفنَّ الأصیلَ طبیعیٌّ» (ح: 132 و 133)
در نمونۀ زیر نیز مترجم به تشخیصِ خود یک رابط در ابتدای جملۀ اسمیه آورده که باعث شده جمله با حرف مشبّه بالفعل آغاز شود:
«عرفان او عرفانی شخصی است»: «ذلک أنَّ عرفانَه ذاتیٌّ» (ح: 48-49)
مشهود است که «ذلک أنَّ» بهمعنای «چراکه؛ زیرا» معادلی در جملۀ فارسی ندارد، اما مترجم این جمله را بهمثابه دلیلی برای ماقبلش در نظر گرفته و رابطِ «ذلک أنَّ» را به جملۀ اسمیه افزوده است.
3-1-3. جملۀ اسمیه با ضمیر میان مبتدا و خبر
در جملۀ اسمیۀ عربی این احتمال وجود دارد که میان مبتدا و خبر یک ضمیر واقع شود که به مبتدا ارجاع دارد؛ به عنوان مثال «زیدٌ هو الـمُنطَلِقُ» و «زیدٌ هو مُنطَلِقٌ» در این صورت اگر خبر، اسمی معرفه باشد (مثل جملۀ اول)، این ضمیر نقشِ دستوریِ «ضمیر فصل» را دارد که تصریح میکند اسمِ معرفه، خبر برای مبتداست و نه اینکه تابعش (مثلا صفت یا بدل) باشد. اما اگر خبر، نکره باشد (مثل جملۀ دوم)، این ضمیر نقشِ دستوریِ «مبتدای دوم» میگیرد. به هر روی بهلحاظ معنایی، این ضمیر دلالت بر «تخصیص و حصرِ خبر در مبتدا» یا «تأکید بر تعلقِ خبر به مبتدا» دارد. (السامرائی، 2000م، ج1: 47–50 و 58) لذا این نوع جملۀ اسمیه نیز میتواند معادلی متنی برای جملۀ اسنادی با فعلِ «است» باشد:
«شعر محصول بیتابی آدم است»: «الشعرُ هو حصیلةُ توتُّرِ المرءِ» (ح: 128-129)
«مایۀ اصلی اشعار من رنج من است»: «إنّ الخامةَ الرئیسةَ فی قصائدی هی معاناتی» (ح: 124-125)
«زبان واقعی شعر ... مُتّسع و انعطافپذیر است»: «لغةُ الشعرِ الحقیقیّةُ هی ... رحبةٌ ومِطواعةٌ» (ح: 138-139)
مقایسۀ جملههای مذکور از دیدگاهِ تناظر صوری نشان میدهد که این ضمیر معادلی در جملۀ فارسی ندارد؛ زیرا جملههای فارسی دلالتی بر تخصیص یا تأکید بر تعلقِ مسند به مسندٌالیه ندارند. لذا بهلحاظ تناظر صوری، در این حالت ضمیر در جملۀ عربی نوعی افزوده بهشمار میرود.
اما ساختی از جملۀ اسنادی با فعلِ «است» وجود دارد که دلالت بر تخصیص یا تأکید بر تعلقِ مسند به مسندٌالیه دارد. در این ساخت، ابتدا مسندٌالیه و سپس فعلِ «است» میآید و سپس جملهای میآید که جانشینِ مسند است و با حرفِ «که» آغاز میشود؛ به عنوان مثال «خدا است که روزی میدهد» (خیامپور، 1344: 109 این ساخت را ذیل «تأویلِ جملۀ بعد از که» با عنوان «حالت مسندی» آورده.) در جملۀ مذکور چون دربارۀ «خدا» خبر داده شده، «خدا» مسندٌالیه است و جملۀ پیروِ «که روزی میدهد» چون حکمِ جمله است و تأویل به صفت میشود، جانشینِ مسند بهشمار میرود. (خدا روزیدهنده است.) اما بهلحاظ معنایی، در این جمله «روزی دادن» به «خدا» تخصیص یافته و اینگونه معنای تخصیص حاصل شده است. لذا این نوع جملۀ اسنادی میتواند در عربی با جملۀ اسمیهای معادل شود که میان مبتدا و خبرش ضمیر آمده؛ در این صورت، ضمیرِ مذکور در جملۀ فارسی معادلی معنایی خواهد داشت:
«اختلاف بر سر همین برداشت است که ما را بر سر دوراهیِ ... قرار میدهد»: «الاختلاف علی وجهةِ النظرِ هذه هو الّذی یَقودُنا إلی مفترقٍ ..» (ح: 70 و 71)
«شعریّت کلمات است که به سخن گفتن خصلت شاعرانه میبخشد»: «شاعریة الکلماتِ هی الّتی تُضفی علی الکلامِ مسحةَ الشعرِ» (ح: 64 و 65)
در این موارد گرچه بهلحاظ تعادلِ متنی میتوان کارکرد معناییِ ضمیر در جملههای عربی را با مفهوم اختصاص در جملههای فارسی در تعادل دانست، اما بهلحاظ تناظر صوری، هیچ واژۀ خاصی از جملههای فارسی با این ضمیر در تناظر نیست؛ زیرا مفهوم اختصاص در جملههای فارسی در واژۀ خاصی نمود نیافته، بلکه بهطور دستوری در ساختی خاص از جملۀ اسنادی نمود یافته است.
3-1-4. جملۀ اسمیه با خبر از نوع جملۀ مؤوَّل به مصدر
ساختی دیگر از جملۀ اسنادی با فعلِ «است» وجود دارد که دلالت بر تخصیص دارد و وقتی معادل عربیاش در قالب جملۀ اسمیه همراه با ضمیر میآید، میتوان واژهای از جملۀ فارسی را در تناظرِ صوری با ضمیر محسوب کرد.
در ساخت مدنظر از جملۀ فارسی، ابتدا مسندٌالیه میآید، سپس یک اسم مبهم (مثل اسم اشارۀ «این») در جایگاه مسند میآید و در نهایت یک جملۀ پیرو میآید که آن اسم مبهم را توضیح میدهد. به عنوان مثال «هدف این است که موفق شویم» (خیامپور، 1344: 111) این ساخت را ذیل تأویلِ جملۀ بعد از «که» با عنوان «بدل از کلمۀ مبهم در مسند» آورده است. ارژنگ (1385: 214) نیز آن را به عنوان جملۀ پیرو برای توضیحِ اسمهای مبهم آورده است چنین ساختی از جملۀ اسنادی نیز میتواند در تعادلِ متنی با جملۀ اسمیه به همراه ضمیر قرار بگیرد:
«دلیل ... این است که هر شاعرِ اصیلی ... تعریف تازهای از شعر بهدست میدهد»: «السببُ ... هو أنَّ أیَّ شاعرٍ أصیلٍ یَطرَحُ تعریفاً جدیداً لِلشّعرِ ..» (ح: 150-151)
در جملۀ فارسیِ فوق، «دلیل» مسندٌالیه و اسم اشارۀ «این» مسند است که سپس جملۀ «که هر شاعر اصیلی ..» آن را توضیح داده است، چون «این» اسمی مبهم است که مقصود از آن در جملۀ پیرو مشخص میشود، میتوان کارکرد معناییاش را زمینهسازی برای بیان مقصودِ اصلی دانست که در قالب جملۀ پیرو میآید. از این منظر میتوان «این» را به لحاظ صوری شبیه به ضمیرِ «هو» در جملۀ عربی دانست، چراکه این ضمیر نیز برای ذکرِ خبر زمینهسازی میکند. در جملۀ عربی «السببُ» مبتدا و جملۀ «أنَّ أیَّ شاعرٍ أصیلٍ ..» خبر است که به لحاظ دستوری، تأویل به خبرِ مفرد میشود؛ زیرا «أنَّ» در عربی از حروف مصدری است که جملۀ بعدش را تأویل به مصدر میکند تا آن جمله، نقش دستوریِ آن مصدرِ مؤوَّل را بگیرد. بنابراین در این ساخت از جملۀ عربی نیز اسناد نمودی دستوری دارد و تنها نکتهاش این است که بهجای خبرِ مفرد، یک جمله در محلِّ خبر قرار میگیرد.
نکتۀ فوق وقتی بهتر مشخص میشود که میبینیم در ترجمۀ جملۀ پیروِ فارسی ممکن است مترجم بهجای اینکه در عربی از «حرف مصدری + جمله» استفاده کند که به لحاظ دستوری به مصدر تأویل میشود، خودش عملاً این تأویل را انجام دهد و مستقیماً از مصدر استفاده کند. این تبدیل باعث میشود یک جملۀ اسمیه با خبر مفرد ساخته شود:
«نیت او ... این است که شعر را به منطق طبیعی کلام نزدیکتر کند»: «غایتهُ ... هی تقریبُ الشعرِ مِن المنطقِ الطبیعیِّ لِلکلامِ» (ح: 36-37)
در این نمونه «که ... نزدیکتر کند» در عربی به مصدر تأویل شده و بهصورت «تقریبُ ..» آمده است که نقش خبرِ مفرد را دارد. به هر روی، جملۀ پیروِ فارسی در عربی چه با «حرف مصدری + جمله» ترجمه شود و چه مستقیماً با مصدر، اسناد که در فارسی با فعلِ «است» نمود یافته در معادل متنیِ عربیاش نمودی دستوری مییابد.
3-1-5. جملۀ اسمیه با مبتدا از نوع جملۀ مؤوَّل به مصدر
از دیگر مواردی که برای ترجمۀ جملۀ اسنادی با فعلِ «است» در جملۀ عربی از حرف مصدری استفاده میشود و باز اسناد نمودی دستوری دارد، جایی است که در جملۀ فارسی ابتدا مسند و فعلِ «است» میآیند و سپس مسندٌالیه به صورت یک جمله میآید. به عنوان مثال در «لازم است که صحبت کنیم»، «لازم» مسند است؛ زیرا اولاً حکمِ جمله است و ثانیاً جملۀ «که صحبت کنیم» تأویل به مصدر میشود و در جایگاه مسندٌالیه قرار میگیرد: «صحبت کردن لازم است» (خیامپور، 1344: 109) این ساخت را ذیل تأویلِ جملۀ بعد از «که» بهعنوان «حالت مسندٌالیهی» آورده است. طبیبزاده (1391: 147) نیز آن را ذیل جملۀ اسنادی به عنوان «مسندٌالیه بندی» آورده است. در تعادل با این ساخت از جملۀ اسنادی که مسندٌالیهاش بهصورت جملۀ پیرو میآید در عربی نیز ممکن است جملهای بیاید که مسندٌالیهاش یک جملۀ مؤوَّل به مصدر باشد. این ساخت از جملۀ عربی در تعابیری مثل «جدیرٌ بالذکرِ أنًّ / أنْ ..» (شایان ذکر است که ...)، «من اللازم أنًّ / أنْ ..» (لازم است که ...)، «مِمّا یدعو إلی الأسفِ أنًّ / أنْ ..» (مایۀ تأسف است که ...) و تعابیری از این قبیل نمود مییابد که در آنها ابتدا حکمی در نقش «خبرِ مقدّم» (مسند) صادر میشود و سپس مسندٌالیه آن حکم در قالب جملهای میآید که با حرف مصدری آغاز میشود و از این رو، تأویل به مصدر میشود و نقش «مبتدای مؤخر» میگیرد؛ همچنانکه در نمونۀ زیر نیز رخ داده است:
«یقین است که ... به نام نوآوری، شعر بیوزن را نستودهام»: «مِن المؤکَّدِ أنَّنی ... لَم أَشِدْ بالشعرِ غیرِ الموزونِ باسمِ التجدیدِ» (ح: 142-143)
در جملۀ فارسیِ فوق، ابتدا با «مسند + است» حکمی صادر شده است: «یقین است». سپس جملهای آمده مسندٌالیه جمله است: «که به نامِ ...». برمبنای تناظر صوری، متقابلاً در جملۀ عربی نیز ابتدا مسند ترجمه شده است: «مِن المؤکَّدِ» و سپس مسندٌالیه بهصورت جملهای ترجمه شده که با حرف مصدری آغاز شده است: «أنَّنی لَم أَشِدْ ...». از این رو، «مِن المؤکَّدِ» در جایگاه مسند (خبر مقدّم) و جملۀ «أنَّنی ..» در جایگاه مسندٌالیه (مبتدای مؤخر) واقع شدهاند و از رابطۀ این دو، اسناد با نمودی دستوری شکل گرفته است.
3-1-6. جملۀ برساخته از اسلوبِ «أمّا ... فَـ ...»
ساخت دیگری از جملۀ عربی که در تعادل متنی با جملۀ اسنادی با فعلِ «است» واقع میشود و شبیه به جملۀ اسمیهای است که اسناد در آن نمودی دستوری دارد، ساختی است که از حرف تفصیلِ «أمّا» همراه با فاءِ جواب («أمّا ... فَــ ...») تشکیل میشود، بدون اینکه فعلی در آن بیاید. البته این نوع جمله در نحو عربی، جملهای شرطیه تلقی میشود که جملۀ شرطش در تقدیر است (ر. ک؛ ابن هشام، 2000م: 363)، اما در روساختِ جمله با توجه به شکل ظاهریاش وقتی میان «أمّا» و «فَــ» مسندٌالیه واقع میشود و بعد از «فاء» نیز فعلی نمیآید، ساختِ جمله عملاً شبیه به جملۀ اسمیۀ بدون فعل میشود:
«اما قافیه گاهی بیاندازه زیباست»: «أمّا القافیةُ فَـهی أحیاناً غایةٌ فی الجمالِ» (ح: 128-129)
«شاعر در دَوَران اشیا و رؤیا معلّق است»: «أمّا الشاعرُ فَـمعلّقٌ فی دورةِ الأشیاءِ ..» (ح: 148-149)
در خصوص استفاده از این ساخت باید توجه داشت که ممکن است حرف «أمّا» در جملۀ عربی معادلی در جملۀ فارسی داشته باشد؛ مثل نمونۀ اول که با «اما» آغاز شده، اما ممکن است مترجم صرفاً به تشخیص خود جملۀ عربی را با چنین ساختی بیاورد، مثل نمونۀ دوم.
3-2. نمود فعلیِ اسناد در عربی متناظر با فعلِ «است» در فارسی
معادلسازیِ جملۀ اسنادی با فعل «است» در زبان عربی به جملههای بدون فعل محدود نمیشود، بلکه گاهی این نوع جمله با جملههای عربیِ دارای فعل معادل میشود. پیش از بررسی چنین ساختهایی ذکر یک نکته اهمیت دارد؛ در نحو عربی دو ساختِ «جملۀ فعلیه» («یذهبُ علیٌّ») و «جملۀ اسمیه با خبرِ فعلی» («علیٌ یذهبُ») به لحاظ دستوری متفاوتاند و به لحاظ معنایی نیز اولی دربارۀ یک فعل خبر میدهد و دومی دربارۀ یک اسم. اما هر دو در این ویژگی مشترکاند که حکمشان با فعل صادر میشود و بنابراین هر دو «جملۀ دارای فعل» هستند (ر. ک؛ الجواری، 2006م: 20). به همین روال، در جملههای اسمیه با حروف مشبّهه بالفعل و یا در اسلوبِ «أمّا ... فَــ ..» نیز اگر با یک فعل حکم داده شود، طبعاً چنین جملههایی نیز دارای فعل هستند.
3-2-1. استفاده از فعلهای غیر حدوثی در عربی
در نحو سنتیِ عربی بابی با عناوینی چون فعل اسنادی یا ربطی نیامده است، اما این به آن معنا نیست که در عربی فعلی وجود ندارد که بدون دلالت بر حادثۀ خاصی، کاکردی صرفاً اسنادی یا دستکم، شبهاسنادی داشته باشد. السامرائی در «معانی النحو» دربارۀ فعلهای ناقصه (کانَ وأخواتها) میگوید اکثر نحویونِ قدیم معتقدند این فعلها ناقصه نامیده شدهاند، چون بقیۀ فعلها بر حادثه و زمان دلالت دارند، اما این فعلها فقط بر زمان دلالت دارند (السامرائی، 2000م، جلد 1: 209). المتوکل نیز در کتاب «اللسانیات الوظیفیّة: مدخل نظری» در تحلیل دستورِ عربی بر اساس زبان‌شناسی نقشگرا، میان فعلهایی که بر حادثه دلالت دارند و فعلهایی که بر حادثه دلالت ندارند، تمایز گذاشته و فعلهای نوع دوم را به دو دستۀ «فعلهای کمکی» (أفعالُ المساعدة) و «فعلهای ربطی» (أفعال الروابط) تقسیم کرده است (المتوکل، 2010م: 222). از این رو، در برابر فعل اسنادیِ «است» ممکن است در عربی فعلهایی بهکار روند که بدون دلالت بر حادثۀ خاصی، کارکرد اسنادی دارند. بارزترینِ این فعلها، فعل ناقصِ «یکونُ» است که اسم (مسندٌالیه) و خبر (مسند) میگیرد و خبر را به اسم اسناد میدهد:
«برای انسان لباس و ظاهر مشهودش عنصر خارجی است»: «یکونُ لِلإنسانِ الزیُّ و المظهرُ المشهودُ عنصراً خارجیّاً» (ح: 124-125)
بنابراین، این ساختِ عربی از نظر نحوۀ نمودبخشی به اسناد در تناظر صوری با جملۀ فارسی قرار دارد؛ زیرا در اینجا اسناد در جملۀ عربی نیز مثل جملۀ فارسی نمودی واژگانی مییابد.
علاوه بر «یکونُ»، فعل مجهولِ «یُعَدُّ» نیز میتواند در جملۀ عربی کارکردی اسنادی داشته باشد. قابل توجه است که «یُعَدُّ» در فارسی با «بهشمار میآید» معادل میشود که آن نیز در فارسی مانند «است» فعلی اسنادی محسوب میشود (فرشیدورد، 1382: 258).
«یُعَدُّ» ساخت مجهول از فعل دو مفعولیِ «یَعُدُّ» است که از افعال قلبی محسوب میشود و میان دو مفعولش در اصل رابطۀ مبتدا و خبر جریان دارد (السامرائی، 2000، ج 2: 5 و 25)؛ از این رو، «یَعُدُّ» به لحاظ دستوری دو مفعول دارد، اما به لحاظ معنایی مفعول دوم را به مفعول اول نسبت میدهد. وقتی این فعل مجهول میشود (یُعَدُّ)، مفعول اولش به نائب فاعل تبدیل میشود و در نهایت «یُعَدُّ» به لحاظ معنایی، مفعول را به نائب فاعل نسبت میدهد. اینگونه «یُعَدُّ» به لحاظ معنایی چیزی را به چیزی اسناد میدهد و کارکردی معادل با «است» مییابد:
«شاعر نوپرداز درونگراست»: «یُعَدُّ الشاعرُ الحدیثُ انطوائیّاً» (ح: 68-69)
فعل دیگری که به لحاظ دستوری و معنایی مثل «یُعَدُّ» عمل میکند، «یُعتَبَرُ» (ساخت مجهول از فعل دو مفعولیِ «یَعتَبِرُ») است:
«اخوان ... بنیانگذار مکتبی در شعر جدید فارسی است»: «مهدی أخوان ... یُعتَبَرُ مؤسِّسَ مدرسةٍ فی الشعرِ الجدیدِ فی إیران» (ح: 42-43)
بنابراین، از دیدگاه تناظر صوری، «یُعَدُّ» و «یُعتَبَرُ» در پوششدهی به ارکان جمله در تناظر با فعل «است» هستند، گرچه به لحاظ دستوری نقشهای متفاوتی به عناصر جمله میبخشند.
در همین امتداد، فعل «یَبدو» نیز میتواند کارکردی معادل با «است» داشته باشد، وقتی دو عنصر بههمراه دارد: یکی «فاعل» و دیگری «حال». آنگاه «یَبدو» عنصر دوم (حال) را به عنصر اول (فاعل) نسبت میدهد و کارکردی معادل با «است» مییابد. باز قابلتوجه است که «یَبدو» در فارسی با «بهنظر میآید» معادل میشود و این فعل نیز مثل «بهشمار میآید» اسنادی محسوب میشود (فرشیدورد، 1382: 258).
«شعر نو ... فریبنده است»: «یَبدو الشعرُ الحدیثُ ... خدّاعاً» (ح: 64-65)
بنابراین، «یُعَدُّ»، «یُعتَبَرُ» و «یَبدو» در چنین جملههایی به لحاظ معنایی خبر از حادثۀ خاصی نمیدهند، بلکه صرفاً حالتی را به چیزی نسبت میدهند و اگر نگوییم مثل «یکونُ» عملکردی صرفاً اسنادی دارند، عملکردشان شبیه به فعلهایی است که صرفاً اسنادی هستند.
3-2-2. استفاده از فعلهای حدوثی در عربی
علاوه بر فعلهایی که در جملۀ عربی عملاً دلالت بر حادثۀ خاصی ندارند، ممکن است فعلهایی که بر حادثه دلالت دارند نیز در تعادل با فعلِ «است» قرار گیرند. این نوع تعادل وقتی شکل میگیرد که مترجم با توجه به ساخت معناییِ خاصی که یک جملۀ فارسی دارد؛ بهطور موردی فعلی عربی انتخاب کند که میتواند در جملهای عربی با ساخت معناییِ مشابه به کار رود و جایگزین فعلِ «است» شود:
«همۀ اشیا ... در حال حرکت دَوَرانی است»: «تَـمورُ کلُّ الأشیاءِ ... فی حرکةٍ دائریّةٍ» (ح: 148-149)
«شعر فوران آتشفشانی است»: «یُمثِّلُ الشعرُ ثورةَ برکانٍ» (ح: 128-129)
اینجا فعلِ «است» «در حال حرکت دورانی» را به «همۀ اشیاء» نسبت داده، اما در جملۀ عربی فعلِ «تَـمورُ» آمده تا «فی حرکةٍ دائریّةٍ» را به «کلُّ الأشیاءِ» نسبت دهد. فعل «تَـمورُ» (نوسان دارد، میچرخد) فعلی است که بر حادثه دلالت دارد و از این نظر با «است» متفاوت است، اما اینجا بهفراخور ساخت معناییِ این جملۀ خاص انتخاب شده و توانسته در عربی به لحاظ معنایی ساختِ معادلی با جملۀ فارسی تولید کند. در نمونۀ دوم نیز فعلِ «یُمثِّلُ» (نمایان میسازد، به تصویر میکشد) همین وضعیت را در تعادل با «است» دارد. از این رو، از دیدگاه تناظر صوری میتوان گفت در این روش نیز فعلِ «است» در جملۀ عربی فعلِ متناظر خود را میگیرد، اما اینبار فعل عربی عملاً در جمله بر حادثه دلالت دارد.
البته فعل عربی در تعادل با «است» ممکن است در زمانی بجز مضارع نیز بیاید، گرچه «است» بر زمان حال دلالت دارد. دلیل این تغییر یکی آن است که «است» میتواند در جملههایی به کار رود که در سیاق گذشته یا آینده هستند و دلیل دیگرش استفاده از فعلِ ماضی در جملۀ شرطیۀ عربی است که میتواند بر معنای حال یا آینده دلالت کند:
«وصفهای شاعر صوری و انتزاعی و غیرشخصی است»: «کانَ الوصفُ لَدَیهِ شکلیّاً تجریدیّاً غیرَ ذاتیٍّ» (ح: 64، 65)
«... یعنی جادوییتر، جذابتر و سرانجام یعنی زیباتر است»: «أیْ أنَّهُ سَیکونُ أکثرَ سِحراً وجاذبیةً وفی النهایةِ أکثرَ جمالیةً» (ح: 132، 133)
«اگر غرض از «تعهد» توجه به مواضع تاریخی و فضایل اساسی انسانی است ..»: «إذا کانَ المقصودُ من «الالتزامِ» العنایةَ بِالمواقفِ التاریخیّةِ والفضائلِ الأساسیّةِ لِلإنسانِ ..» (ح: 144-145)
شایان ذکر است که وقتی جملۀ اسنادی بعد از حروف ربطِ «اگرچه، گرچه، هرچند» و نظایرشان میآید در ترجمۀ به عربی اگر از «وَإنْ» استفاده شود، جملۀ بعدش جملۀ شرط است و از این رو، باز ممکن است فعل بهصورت ماضی بهکار رود:
«خاموشی را خوشتر میدارند، گرچه خاموشی سرآغاز فراموشی است»: «یُؤثِرونَ الصّمتَ وَإنْ کانَ فاتحةَ الخمولِ و النسیانِ» (ح: 130-131)
به همین شکل وقتی در تعادل با «است» فعلی عربی دالّ بر حادثه میآید نیز ممکن است زمان فعل تغییر کند:
«این دور شدن، نخست در انتخاب مفردات واژگانی است» «تَمَثَّلَ ذلک، بادِئَ ذی بدءٍ، فی اختیارِ المفرداتِ» (ح: 44-45)
بنابراین نگاه کاربردی به زبان عربی در معادلسازی برای جملههای اسنادی با فعلِ «است» نشان میدهد که این فعل عملاً میتواند در جملههای عربی معادلی متنی در قالب فعل داشته باشد و این تعادل میتواند شکلهای متنوعی بیابد.
3-3. نمود فعلیِ اسناد در عربی متناظر با فعلِ «است» و عنصری دیگر از جملۀ فارسی
در الگوی دیگری از معادلسازی، ممکن است فعلِ «است» در ادغام با یکی از عناصرِ جملۀ فارسی همزمان با یک فعل عربی متناظر شوند. در این فرآیند در نهایت یک فعل عربی بهکار میرود که به لحاظ معنایی به عنصری از جملۀ فارسی و بهلحاظِ اسنادی به فعلِ «است» تکیه دارد.
برای استفاده از فعل عربی در این فرآیند بهترین تکیهگاه در جملۀ فارسی «مسند» است؛ بهویژه وقتی مسند معنای وصفی دارد؛ زیرا مسند در جملۀ فارسی همان خبری است که دربارۀ مسندٌالیه داده میشود و از این منظر به فعل شباهت دارد. قابل توجه است که در تحلیل جملۀ اسنادیِ فارسی از دیدگاه دستور زایشی، فعلِ اسنادی به تنهایی فعل مرکزیِ جمله به شمار نمیرود، بلکه مجموعِ مسند و فعل اسنادی با هم فعل مرکزی به شمار میرود (طبیبزاده، 1391: 79). مشکوةالدینی در کتاب «دستور زبان فارسی بر پایۀ نظریۀ گشتاری» میگوید: «گروه فعلی میتواند بهصورت مسند بعلاوۀ فعلِ رابط ظاهر شود» (مشکوةالدینی، 1370: 99)؛ بر این اساس ممکن است «مسند» و «است» همزمان با یک فعلِ عربی متناظر شوند:
«زیبایی با شگفتانگیزی همراه است»: «یَقتَرِنُ الجمالُ بِالإعجابِ» (ح: 132-133)
«دشواری ترجمۀ شعر هم در همین نکته نهفته است»: «صعوبةُ ترجمةِ الشعرِ تَکمنُ فی هذا الأمرِ» (ح: 158-159)
«شعر نو مستلزم ذهنیتی است نو»: «إنَّ الشعرَ الحدیثَ یَقتضی عقلیّةً حدیثةً» (ح: 154-155)
در این الگو از تناظر صوری، رابطۀ دستوری میان ارکان جملۀ فارسی و ارکان جملۀ عربی تابعی از نحوۀ کاربردِ فعل در جملۀ عربی میشود. به عنوان مثال، در نمونۀ نخست «زیبایی» مسندٌالیه است که سپس معادلش «الجمالُ» فاعلِ «یَقتَرِنُ» شده؛ یا در نمونۀ دوم «دشواری» مسندٌالیه است که معادلش «صعوبةُ» مبتدا شده تا فعلِ «تَکمنُ» خبرش شود؛ یا در نمونۀ سوم «شعر» مسندٌالیه است که معادلش «الشعرَ» اسم «إنَّ» شده تا فعلِ «یَقتضی» خبرش شود نظر به تنوع بالای مسندهای وصفی در جملههای فارسی که قابلیت تبدیل شدن به فعل عربی را دارند، این شیوه از معادلسازی میتواند کاربرد وسیعی داشته باشد. در این الگو نیز ممکن است فعل عربی از زمان حال خارج شود:
«شاملو در بیشتر شعرهای خود در پی رسیدن به این کمال است»: «أنّهُ کانَ یبغی فی غالبیّةِ قصائدِهِ الوصولَ إلی ذلکَ الکمالِ» (ح: 44-45)
«هرچه اندیشههای ما بیشتر و دقیقتر باشد، نیازمندی ما نسبت به آنها بیشتر است»: «کلَّما تعاظَمَت أفکارُنا و دقَّت، مَسَّت حاجتُنا إلیها» (ح: 122-123)
گرچه در جملۀ فارسی مسند بهدلیل نقش اِخباریاش قابلیتی برجسته دارد تا در ادغام با فعلِ «است» همزمان با فعلی عربی متناظر شود، اما این تناظر میتواند با ادغامِ «مسندٌالیه» و «است» نیز حاصل شود:
«منظور از آن، توجه و یا موضعگیری شعر نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی است»: «یُرادُ بذلک اهتمامُ الشعرِ أو اتِّخاذُه موقفاً حیالَ القضایا السیاسیّةِ و الاجتماعیّةِ» (ح: 144-145)
«لازمۀ انس گرفتن با آنها، سنخیتِ فکری و روحی پیدا کردن با شاعر ... است»: «یَتَطَلَّبُ التعوُّدُ علیها التوحُّدَ فکریّاً و نفسیّاً مع الشاعر ..» (ح: 70-71)
علاوه بر مسند و مسندٌالیه، قیدی همچون «هنوز» به عنوانِ قید زمان نیز همراه با «است» میتوانند همزمان در تناظر با فعلی عربی قرار بگیرند؛ زیرا معنای این قید را در عربی میتوان با فعل ناقصِ «ما زالَ / لا یزالُ» بازسازی کرد:
«آن مقدار از واژهها که هنوز ... در سخن ما و آنان مشترک است ..»: «ما تَیَسَّرَ من المفرداتِ الّتی ما زالت ... قاسماً مشترکاً بینَ کلامِنا وکلامِهم» (ح: 140-141)
در مجموع، نکتۀ محوری در این الگو از تعادلِ متنی این است که در جملۀ فارسی بهغیر از فعلِ «است»، کدام عنصر از جمله قابلیت دارد تا در زبان عربی در قالب یک فعل معادلیابی شود.
3-4. گروه واژگانی در عربی متناظر با جملۀ اسنادی با فعلِ «است»
جملۀ اسنادی با فعلِ «است» ممکن است در عربی نه با یک جمله، بلکه با یک گروه واژگانی معادل شود. در این حالت جملۀ فارسی از سطح جمله به سطح گروه واژگانی در عربی کاهش مییابد و این فرآیند باعث میشود فعلِ «است» عملاً در ترجمه حذف شود.
از مصداقهای این فرآیند جایی است که جملۀ اسنادی بهعنوان جملهای توضیحی برای یک واژه میآید، آنگاه این جمله در ترجمه به عربی در قالب صفت برای آن واژه ترجمه میشود؛ به عنوان مثال:
«... و برخلاف حافظ که عاشق امور باقی است میگوید ..»: «وهو خلافاً لِلشاعرِ حافظ المشغوفِ بالـباقی من الشؤونِ یُنَوِّهُ قائلاً ..» (ح: 36-37)
«ایشان آن بیتابی را با علائم و نشانههایی که معهود و موضوع و قراردادی است ... ثبت میکنند»: «یُسَجِّلونَ ذلک التوتّرَ بعلاماتٍ معهودةٍ وموضوعةٍ ومتَّفَقٍ علیها ..» (ح: 130-131)
در این فرآیند گروههای واژگانیِ عربی میتوانند در نقشهای دستوریِ متنوعی ظاهر شوند؛ به عنوان مثال:
«این دو گونه واژگان که وجه مشترکشان غرابت و دوری از زبان معمولی است، ..»: «هذانِ الضّربانِ من المفرداتِ، بِقاسمِها المشترکِ مِن الغرابةِ والتنائی عن اللّغةِ العادیّةِ، ... » (ح: 44-45)
اینجا جملۀ اسنادیِ فارسی (که وجه مششترکشان ... است) باز به یک گروه واژگانیِ عربی کاهش یافته (بِقاسمِها المشترکِ ...)، اما این بار گروه واژگانیِ عربی در نقش جار و مجرور ظاهر شده است. به عنوان مثال:
«در بسیاری از اشعار شاعران امروز این جنبه مشهود نیست؛ زیرا تأکید آنان بر اهمیت «تصویرِ» مجرّد است»: «وقد یَفتَقِرُ العدیدُ من قصائدِ شعراءِ الحداثةِ إلی هذا المبدأ، ترکیزاً منهم علی أهمیّةِ الصورةِ المجرّدةِ وحدَها» (ح: 22-23)
اینجا جملۀ اسنادیِ فارسی با رابطِ «زیرا» آغاز شده تا دلیلی برای جملۀ قبلش باشد. سپس این جمله در عربی به گروهی اسمی کاهش یافته که در نقش مفعولٌله ظاهر شده و کارکرد معناییِ معادلی با جملۀ فارسی یافته است.
مصداقی دیگر از این فرآیند هنگامی است که در متن فارسی بعد از یک جملۀ اسنادی، جملۀ اسنادیِ دیگری میآید که مسندٌالیهاش به قرینۀ مسندٌالیه قبلی حذف شده است، آنگاه در عربی جملۀ اول مستقلاً ترجمه میشود و جملۀ دوم به گروهی اسمی کاهش مییابد و به مسند در ترجمۀ جملۀ اول افزوده میشود:
«شعر اعتراض است، فریاد است ..»: «الشعر احتجاجٌ وصرخةٌ ..» (ح: 156-157)
نمونۀ خاص دیگری از این حالت، جایی است که جملۀ فارسی با «ممکن است» (مسند + فعل اسنادی) آغاز میشود و سپس جملهای میآید که جانشین مسندٌالیه است و حکمِ «ممکن بودن» به آن نسبت داده میشود. از آنجا که در عربی حرف «قد» پیش از فعل مضارع بر «امکان و احتمال» دلالت دارد، «ممکن است» میتواند با حرف «قد» معادل شود:
«یک نفر که ممکن است 200 سال بعد باشد ..»: «إنَّ أحداً ما وَ قَدْ یَکونُ هُناکَ بعدَ مِئَتَی عامٍ ..» (ح: 136-137)
بنابراین، در این نوع از تعادل، تناظر صوری میان جملۀ اسنادیِ فارسی و معادل متنی عربیاش کاهشی قابلتوجه مییابد؛ زیرا رابطۀ اسناد که در جملۀ فارسی با فعلِ «است» وجود داشته، کاملاً در معادل عربیاش حذف میشود.
در شکل خاص دیگری از حذف رابطۀ اسناد، ممکن است فعلِ «است» در ترجمه به عربی حذف شود، اما کارکرد معناییاش از طریق مقدم ساختنِ عنصری از جملۀ عربی معادلسازی شود. پیشتر دیدیم که فعل «است» میتواند پس از عنصری از جملۀ فارسی بیاید تا آن عنصر را در ساخت معناییِ جمله برجسته سازد. از این جهت در عربی یکی از روشهای برجسته ساختنِ عنصری از جمله، مقدم ساختنِ آن در ساخت جمله است. از این رو، وقتی جملۀ اسنادیِ فارسی از نوع بیان شده با روش مقدم ساختنِ عنصری در جملۀ عربی معادلسازی میشود، فعل «است» عملاً حذف میشود، اما کارکرد معناییاش معادلسازی میشود:
«در همین خصلت است که شعر نو با شعر عرفانی قرابت مییابد»: «بهذه الخصوصیّةِ بِالذّاتِ یتماثَلُ الشعرُ الحدیثُ مع الشعرِ العرفانیِّ» (ح: 64 و 65)
«پس از این شکستن است که یک ذره یک منظومۀ سیارهای .... را تداعی میکند»: «إثرَ هذا الانفصامِ تَتَداعی إلی الذّهنِ مِن الذّرّةِ منظومةٌ من الکواکبِ ..» (ح: 138 و 139)
در خصوص جملههای اسنادی که مسندٌالیهشان به قرینۀ قبل حذف شده، حالتی خاص از معادلسازیِ جملۀ اسنادیِ فارسی در عربی وجود دارد که نتیجهاش کاملاً شبیه به فرآیند کاهش جمله است و آن هنگامی است که در جملۀ عربی از رابطِ «بَلْ» استفاده میشود و بعد از «بَلْ» مبتدا حذف میشود:
«این عمق ... عقلانی نیست، رازورزانه است»: «ذلک العمقُ لیسَ عقلانیّاً بَلْ باطنیٌّ» (ح: 63-64)
اینجا نیز جملۀ «رازورزانه است» مسندٌالیهاش به قرینۀ مسندٌالیه قبلی (این عمق) حذف شده است. اینبار میان جملههای فارسی رابطۀ «نفی و اثبات» جریان دارد و میتوان میانشان حرف ربطِ «بلکه» را فرض کرد که معنای «تصحیح» یا «اضراب» دارد و میتواند حذف شود (فرشیدورد، 1382: 529 و خطیبرهبر، 1367: 236). بر مبنای همین رابطۀ معنایی، در عربی بعد از ترجمۀ جملۀ اول حرفِ «بَلْ» آمده و سپس واژۀ «باطنیٌّ» در تعادل با جملۀ «رازورزانه است» آمده است. نتیجۀ این فرآیند ظاهراً تفاوتی با کاهش جمله به گروه واژگانی ندارد، اما به لحاظ دستوری نمیتوان «باطنیٌّ» را مصداقی از کاهش جمله محسوب کرد؛ زیرا بر اساس نحو عربی، بعد از «بَلْ» مبتدا میتواند به قرینۀ ماقبل حذف شود و فقط خبر بیاید (ابنهشام، 2000م، جلد 2: 184). از این رو، اینجا «باطنیٌّ» خبر برای مبتدای محذوف و مرفوع است و در نتیجه به لحاظ دستوری یک جملۀ کامل محسوب میشود که مبتدایش حذف شده، دقیقاً مثل «رازورزانه است» در جملۀ فارسی. این نکته جایی بهتر مشخص میشود که پس از «بَلْ» مبتدا میآید:
«بیدادی که بر ما میرود، حادثۀ گذرایی نیست، بلکه تکرار بیدادی است که در سرتاسر تاریخ رفته است»: «الضَّیمُ الذی نُعانیه لیسَ بِحادثٍ عابرٍ، بَلْ هو تَکرارٌ لِلقهرِ السائدِ علی مَرِّ التاریخِ» (ح: 46-47)
در جملۀ عربی بعد از «بَلْ» مبتدا آمده: «هو» و این نشان میدهد که جملۀ بعد از «بَلْ» به لحاظ دستوری جملهای کامل است. از این رو، اگر ترجمۀ جملۀ اسنادی در عربی با «بل» آغاز شود و بعدش مبتدا حذف شود به لحاظ دستوری این نمونه مصداقی از ترجمۀ جملۀ اسنادی به جملۀ اسمیه است؛ اما نتیجۀ نهاییاش کاملاً شبیه به کاهش جملۀ فارسی به گروه واژگانیِ عربی است.
3-5. اسلوبهای کلیشهای و تعبیرهای اصطلاحی در عربی معادل با جملۀ اسنادی با فعلِ «است»
در الگوهای قبلی از معادلسازیِ جملههای اسنادی با فعلِ «است» در زبان عربی، معادلهای عربی در پوششدهی به ارکان جملۀ فارسی به گونهای بودند که مقایسۀ دستوری میان اجزای جملۀ عربی و جملۀ فارسی امکانپذیر بود، اما گاه در ترجمۀ جملۀ اسنادیِ فارسی در زبان عربی از یک اسلوب بیانیِ کلیشهای استفاده میشود که ساخت دستوریِ خود را به جملۀ عربی تحمیل میکند بیآنکه لزوماً بتوان بهطور دستوری رابطۀ متناظری میان ارکان جملههای عربی و فارسی مشاهده کرد. از مصداقهای این حالت آنجاست که جملۀ اسنادی همراه با قید تعجبِ «چه» در عربی با اسلوب تعجب ترجمه میشود:
«اگر شعر نتواند زیبا واقع شود، چه سرباری است به روی زندگی انسانی!»: «إنّ الشعرَ إذا لم یَبدُ رائعاً .... فَما أکثَرَه تطفّلاً علی الحیاةِ الإنسانیّةِ!» (ح: 122-123)
در جملۀ «چه سرباری است ...»، مسندٌالیه «شعر» است که به قرینۀ ماقبل حذف شده است. «سرباری» مسند است و قیدِ «چه» نیز دلالت بر تعجب دارد (ر. ک؛ فرشیدورد، 1382: 269). متقابلاً در جملۀ عربی، مجموعِ «چه سرباری است» با «ما أکثَرَهُ تطفّلاً» معادل شده که ساخت دستوریِ کاملاً متفاوتی دارد (ر. ک؛ السامرائی، 2000، ج 4: 280)؛ بنابراین، نمیتوان رابطۀ دستوری متناظری میان عناصر جملۀ اسنادی و اسلوب تعجب در اینجا یافت. مصداقی دیگر از این حالت، استفاده از اسلوب «لا بدَّ لِـ ... مِن ..» است:
«شاعر امروزی ... ناچار از نوعی برخورد با زبان دستوری است»: «لا بُدَّ لِـشاعرِ الحَداثةِ مِن تعامل مع نحوِ اللغةِ ..» (ح: 24 و 25)
در این نمونه نیز استفاده از یک اسلوب بیانی باعث شده جملۀ عربی ساخت نحویِ خاصی را بگیرد که این اسلوب اقتضا میکند؛ بدون اینکه اجزایش تناظری دستوری با اجزای جملۀ فارسی داشته باشد.
شکل دیگری از این الگو، جایی است که در ترجمۀ جملۀ اسنادی از یک تعبیر اصطلاحیِ عربی استفاده میشود و باز ساخت دستوریِ جملۀ عربی تابعی از نحوۀ کاربردِ آن تعبیر میشود؛ زیرا تعبیر اصطلاحی شکل بیانیِ جاافتادهای دارد و لزوماً معنایش حاصل از معنای تکتک اجزائش نیست، بلکه در مجموع بر معنای خاصی دلالت دارد که اهل زبان آن را بهمثابه یک مفهومِ واحد درک میکنند (ر. ک؛ القاسمی، 1979م: 28 و طبیبزاده، 1385: 66) به عنوان مثال:
«در عالم شعر، جنگ نو و کهنه اکنون جنگی پایانیافته است»: «فقَد وَضَعَت الحربُ بین القدیمِ والحدیثِ فی عالمِ الشعرِ أوزارَها!» (ح: 34-35)
«تجربههای عرفانی .... از دسترس اذهان عادی بهدور است»: «التجاربُ العرفانیّةُ ... تعجزُ عن تناوُلِها الأذهانُ العادیّةُ» (ح: 70-71)
تعبیر «جنگِ ... جنگی پایانیافته است» با تعبیرِ «وَضَعَت الحربُ أوزارَها» معادل شده که به لحاظ معنایی با تعبیر فارسی معادل است (اتمام جدل). اما این تعبیر با ساختِ «فعل + فاعل + مفعول»، به لحاظ دستوری هیچ تناظری با ساخت اسنادیِ جملۀ فارسی ندارد. به همین شکل در نمونۀ دوم نیز تعبیر «از دسترس اذهان بهدور است» با تعبیرِ «تعجزُ عن تناوُلِها الأذهانُ» معادل شده که در عین تعادل معنایی، تناظری دستوری ندارند.
بنابراین، وقتی در ترجمۀ جملۀ اسنادی با فعلِ «است» در عربی از اسلوبها و تعبیرهای اصطلاحی استفاده میشود، ساخت دستوریِ جملۀ عربی تابعی از نحوۀ کاربردِ اسلوبها و تعبیرها در این زبان میشود و این معمولاً باعث میشود جملۀ عربی به لحاظ تناظرِ صوری از جملۀ فارسی متفاوت شود و رابطۀ دو جمله بهطور کلی در سطح تعادل متنی برقرار شود.
3-6. تغییر نحوۀ بیان در عربی در تعادل با جملۀ اسنادی با فعلِ «است»
در الگویی دیگر از معادلسازی که در آن نیز میان عناصرِ جملۀ اسنادی و معادلِ متنیاش در عربی تناظری صوری برقرار نمیشود، جایی است که نحوۀ بیانِ مضمون در ترجمه تغییر میکند. در این الگو مترجم مضمون جملۀ فارسی را در قالب جملهای عربی بیان میکند که به لحاظِ معنایی با جملۀ فارسی تعادلِ متنی دارد، اما به لحاظ نحوۀ بیان و نوعِ جملهبندی کاملاً متفاوت از جملۀ فارسی است:
«هر سطر، مکمّل سطر دیگر است»: «یکتملُ المغزی بتوالی السطور» (ح: 24- 25)
«تنها در یک رباعی رودکی است که بارقهای از عرفان به چشم میآید»: «هناک رباعیة واحدة فقط للشاعر رودکی نلمح من خلالها بارقة عرفانیَّة» (ح: 62- 63)
در نمونۀ اول، ترجمۀ معکوس از جملۀ عربی اینگونه است: «مضمون با توالیِ سطرها تکمیل میشود» پس جملۀ عربی گرچه با جملۀ فارسی در تعادلِ معنایی است، اما بهلحاظ تناظر صوری متفاوت است. در نمونۀ دوم نیز «تنها در یک رباعی است که ..» با بیانی شبیه به این ترجمه شده: «تنها یک رباعی از رودکی وجود دارد که ..» پس باز جملۀ عربی در عین تعادلِ متنی با جملۀ فارسی، شیوۀ بیانی و ساخت صوریِ متفاوتی یافته است.
چون فرض است که هر مضمونی را میتوان به شیوههای متنوعی با جملهبندیهای متفاوت در یک زبان بیان کرد، الگوی تغییرِ شیوۀ بیان در ترجمه، الگویی قاعدهپذیر نیست؛ زیرا کاملاً به این بستگی دارد که مترجم در زبان مقصد از کدام یک از شیوههای بیانیِ ممکن برای ارائۀ یک مضمون استفاده میکند.
بحث و نتیجه‌گیری
فراتر از نتایج محدودی که مقایسۀ صرفاً دستوری میان دو زبانِ فارسی و عربی بهدست میدهد، دیدگاه کاربردی به تعادل متنی میان دو زبانِ فارسی و عربی نشان میدهد که برای معادلسازیِ جملههای اسنادی با فعلِ «است» در زبان عربی، عملاً شش الگوی کاربردی به شرح زیر وجود دارد:
1- الگوی اول شامل جملههای عربی است که اسناد در آنها صرفاً نمودی دستوری دارد؛ یعنی صرفاً از رابطۀ دستوری میانِ مسندٌالیه و مسند حاصل میشود بیآنکه هیچ فعلی در جمله بهکار رود. ساختهای اصلیِ این الگو جملههای اسمیهای هستند که مسندشان «خبر مفرد» یا «خبر شبهجمله» است. البته این جملهها اولاً میتوانند با «حروف مشبّهة بالفعل» نیز آغاز شوند. ثانیاً گاه قبل از خبرشان یک ضمیر میآید که به مبتدا برمیگردد. ثالثاً ممکن است مبتدا یا خبرشان جملۀ مؤوّل به مفرد باشند. اسلوبِ «أمّا ... فَـ ..» نیز اگر بعد از حرف «فَـ» فعلی نداشته باشد، روساختی کاملاً شبیه به همین الگو دارد و میتواند در تعادل با جملۀ اسنادی با فعلِ «است» بهکار رود.
2- الگوی دوم شامل جملههایی عربی است که اسناد در آنها مثل جملۀ فارسی نمودی واژگانی دارد و در یک فعل نمود مییابد. در این الگو افعال عربی رابطهای را که فعلِ «است» در جملۀ فارسی میان مسند و مسندٌالیه برقرار کرده، میان معادلهای آنها در جملۀ عربی شبیهسازی میکنند. این فعلها به دو نوع تقسیم میشوند: الف- فعلهایی که در ساخت معناییِ جمله، دلالت بر حدوث ندارند و کارکردی اسنادی دارند بهویژه «یکونُ، یُعَدُّ، یُعتَبَرُ و یَبدو». ب- فعلهایی که بر حدوث دلالت دارند و بهطور موردی متناسب با ساخت معناییِ جملهای خاص انتخاب میشوند. هر دو نوع در اصل در زمان مضارع بهکار میروند، اما ممکن است ماضی یا مستقبل نیز بیایند که این تغییرِ زمان میتواند بهسبب بافت زمانیِ متن یا ساخت شرطیِ جمله باشد.
3- در الگوی سوم نیز مثل الگوی قبل اسناد در جملۀ عربی با یک فعل نمود مییابد، اما این بار فعل عربی بر پایۀ معنای عنصری از جملۀ فارسی انتخاب میشود و همزمان در تناظر با آن عنصر و فعلِ «است» قرار میگیرد. این فرآیند بهویژه بر پایۀ مسندِ جملۀ فارسی اجرا میشود، اما همچنین ممکن است بر پایۀ عناصری دیگر مثل مسندٌالیه یا قید زمانِ «هنوز» نیز اجرا شود. همچون الگوی قبل اینجا نیز ممکن است زمانِ فعل به همان دلایل تغییر یابد. مسألۀ مهم در این الگو آن است که کدام عنصر از جملۀ فارسی قابلیتِ تبدیل شدن به فعلی عربی را دارد.
4- در الگوی چهارم، جملۀ اسنادیِ فارسی در ترجمه از قالب جمله خارج میشود و در عربی به گروهی واژگانی کاهش مییابد که بهعنوان سازهای در جملهای دیگر بهکار میرود. این گروههای واژگانی در ساخت جملهای دیگر میتوانند نقشهای متنوعی همچون صفت، مفعولٌبه، مفعولٌله، جار و مجرور و ... بگیرند. نقش این گروههای واژگانی در جملۀ عربی بستگی به این دارد که جملۀ اسنادی در متن فارسی چه رابطۀ معنایی با جملۀ مجاورش دارد.
5- در الگوی پنجم، جملۀ عربی با استفاده از اسلوبهای کلیشهای یا تعبیرهای اصطلاحیِ رایج در زبان عربی ساخته میشود که به لحاظ دستوری، ساخت دستوریِ خاص خود را به جملۀ عربی تحمیل میکنند، بیآنکه اجزائشان لزوماً رابطۀ دستوریِ متناظری با اجزاء جملۀ اسنادیِ فارسی داشته باشند.
6- در نهایت در الگوی ششم، مضمون جملۀ اسنادیِ فارسی در قالب جملهای عربی بیان میشود که به لحاظِ معنایی با آن معادل است، اما به لحاظِ نحوۀ بیان و نوع جملهبندی کاملاً متفاوت از آن است و از این رو بهلحاظ دستوری تناظر صوری میانشان برقرار نیست. به سبب تنوع شیوههای بیانیِ ممکن برای ارائۀ یک مضمون، این الگو قاعدهمند نیست.
تعارض منافع
تعارض منافع ندارم.
ORCID
|
Hessam Hajmomen Sichani |
[1]. Hatim, B.
[2]. Mason, I.
[3]. Catford, J. C.
)