نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری مطالعات ترجمه عربی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 دانشیار، گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
چکیده
عمل ترجمه دارای گستره‌ای وسیع، پیچیده و چند بعدی است که طبق نظریۀ اسکوپوس از تعیین هدف ترجمه توسط سفارش‌دهنده، آغاز و بعد از سیر فرایند ترجمه به محصول ترجمه ختم می‌گردد. آثار قاسم امین نواندیش مصری که در دو کتاب خود «تحریرالمرأة» و «المرأة الجدیدة» به مسائل زنان و به طور ویژه حجاب در جامعۀ مصر پرداخته است تا با خوانشی جدید از فقه اسلامی و به چالش کشیدن صورت‌بندی رایج از حجاب، هنجارهای جدیدی را در جامعه بازتولید و نهادینه کند، در زمان پهلوی اول به دستور قدرت حاکم ترجمه شده است. جستار حاضر از یک سو با رویکرد گفتمان کاوی انتقادی تئون وندایک به دنبال تحلیل روابط میان رخدادهای اجتماعی و گزاره‌های گفتمانی به عنوان پرکسیس، و از سوی دیگر درصدد تحلیل ترجمه‌های صورت گرفته از دو اثر مذکور، به عنوان کنش ترجمه‌ای، بر پایه ملاحظات نظریۀ اسکوپوس است.نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که در سطح همنشینی، انواع نشانداری از قبیل جابجایی‌های سازه‌های زبان، حذف و اضافات معنادار، استفاده از مدالیتی‌های متفاوت نسبت به زبان متن اصلی و در سطح جانشینی نوعی سوداری در گزینش واژگان، اصطلاحات و ترکیب‌های زبانی با درجۀ متفاوت معنایی نسبت به متن اصلی وجود داشته است. به طوری که نشانداری و سوداری متون ترجمه شده با هدف بازتولید دانش موجه، باور درست و نیز ایجاد نگرش، ایدئولوژی، هنجار و ارزش در راستای اعمال قدرت حاکم و هژمونی ارادۀ وی، در زمینۀ توجیه کشف حجاب و تبدیل آن به قانون در جامعه صورت پذیرفته است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Power and Translational Action; A Critical Analysis of the Reproduction of Qasem Amin's Thoughts in the Translatum-Action Dialectics
نویسندگان [English]
- Akram Madani 1
- Sa’dollah Homayouni 2
- Masoud Fekri 2
- Javad Asghari 2
1 Ph.D. Candidate in Arabic Translation Studies, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran
2 Associate Professor, Department of Arabic Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]
Abstract
Qasim Amin, the Egyptian reformer philosopher, examined women's issues—specifically the topic of veiling in Egyptian society—in his two publications, Tahrir al-Mar’a and Al-Mar’a al-Jadida. These works were translated during the reign of Reza Shah Pahlavi I under the directive of the governing authority. Amin aimed to contest prevailing notions of veiling by reinterpreting Islamic jurisprudence, with the objective of reconstructing and institutionalizing novel social norms. This study utilizes Teun van Dijk’s Critical Discourse Analysis to investigate the correlation between social occurrences and discursive propositions as actions, while also assessing the translations of Amin’s works as translational actions within the theoretical framework of Skopos theory. The findings reveal that at the syntagmatic level, diverse types of signification—including alterations in linguistic patterns, omissions, notable additions, and changes in modality—were identified in relation to the source text. Selection processes were apparent in the choice of language, terminology, and linguistic structures, indicating semantic differences from the original text. The tactics of meaning and selection in the translated texts served to replicate sanctioned information, bolster ideologically endorsed beliefs, and foster attitudes, norms, and values consistent with state authority and hegemonic goals. This approach specifically legitimized the unveiling law and institutionalized it as a legal norm within society.
Keywords: Qasim Amin, Power, Translational Action, Critical Discourse Analysis, Skopos.
Introduction
The works of Qasim Amin distinctly represent a reformist viewpoint and propose an alternate framework for tackling women's issues within the Islam/West dichotomy. He develops a dynamic and performative narrative centered on fundamental topics such as veiling, education, marriage, and divorce within Egyptian society. Notwithstanding its resistance to dominant epistemic and cultural frameworks, this discourse has significantly included cultural agents, mobilizing half of Egyptian society—namely women—as primary participants in this socio-cultural domain and establishing them as agents of change.
Ahmad Mohazab's Persian translation of Amin's works arose under the unique political and social context of pre-revolutionary Iran. This study investigates the translation of Amin's writings in Iran as a translatum, utilizing Van Dijk's cognitive-social theory and Vermeer's Skopos theory to assess the selected shaping of the translation with particular purposes. Furthermore, it examines how Reza Shah, in light of the dominant Islamic, intellectual, social, and cultural currents within Iranian culture, astutely utilized the translation of Amin’s two works on Egyptian women to overtly support and validate his policy of uncovering Iranian women.
Literature Review
- Jafarian's article "Veiling: From Religious Arguments to Social Arguments (A Journey through the Reflection of Veiling Debates from Egypt in Iran, A Report on Farid Wajdi's Views on the Matter)" (2021 CE) posits that the discourse surrounding veiling and women's rights evolved beyond its conventional parameters and, shaped by Western ideologies, progressively transitioned towards social arguments.
- The article "Parvin E'tesami and Her Influence by the Ideas of Qasim Amin, the Advocate of Women's Freedom in Egypt" (2011 CE) by Ibn al-Rasul and Mohammadī Feshāraki contends that the modern Persian poet Parvin E'tesami was significantly impacted by the writings of Qasim Amin, which were translated by her father. The research demonstrates the profound intellectual influence of Amin's ideas on E'tesami's lyrical and ideological perspective.
The article "The Issue of Veiling and the Influence of Qasim Amin’s Ideas in Iran" (2001 CE) by Jafarian critically analyzes the viewpoints of individuals who have opposed Qasim Amin's thoughts on veiling. The paper examines the intellectual reactions to Amin’s position, evaluating the critique of his views on veiling and their impact on Iranian discourse.
Research Methodology
This research utilizes Critical Discourse Analysis (CDA) based on Teun van Dijk’s cognitive-social theory and Vermeer’s Skopos theory. Understanding that content analysis is a crucial element of any critical evaluation, the text underwent a methodical procedure of coding, categorization, and conceptualization, consistent with the theoretical underpinnings of both methodologies. The analysis progresses through a critical examination of essential propositions, engaging dialectically with both the text and its extratextual surroundings.
The study rigorously examines the formation of power in translation, followed by a systematic investigation of the content of key statements. This dual method for a detailed and thorough analysis of the ideological and power dynamics inherent in the translation process.
Conclusion
The translation of Amin's works in Iran was conducted from a standpoint of political authority, expressly intended to legitimize the law of unveiling and connect society with Reza Shah's modernist goal. This strategy aimed to reframe the understanding of veiling, thus consolidating the authority of the governing power. The translation of these two works clearly reproduced both power and ideology as performance gestures.
The translator adeptly utilized grammatical and semantic structures to articulate the desired ideological connotations at both language and semantic levels. The linguistic significance of the translated texts was deliberately crafted to include aspects that would fulfill the ideological aims of the governing regime. Thus, the prevailing ideology, along with the objectives of the translation commission, was articulated using diverse linguistic constructs to shape the audience's understanding of the pertinent issues, so facilitating the hegemonic reinforcement of the governing authority's intentions.
کلیدواژه‌ها [English]
- Qasim Amin
- Power
- Translational Action
- Critical Discourse Analysis
- Skopos
. مقدمه
قاسم امین، نواندیش مصری در دو کتاب خود تحریرالمرأة و المرأة الجدیدة به طور خاص مسائل زنان جامعه را بازنمایی کرده است. او در صورت‌بندی آثار خود کوشیده تا با به‌کارگیری مکانیزم‌های فقهی و نیز استدلال‌های اجتماعی، بدون حرمت‌شکنی و تعرض به اصول و مبانی ثابت دین، میان اسلام و مدرنیسم مفاهمه‌ای تاریخی و واقعی برقرار سازد. از این رو دیدگاهی اصلاحی و ارائۀ طرحی متفاوت در مورد مسائل زنان در میان دوگانگی اسلام/ غرب در آثار امین تجلی یافته است. او روایتی کنشگرانه و برساختی از مفهوم حجاب، آموزش، ازدواج و طلاق در جامعۀ مصر ارائه می‌کند. خوانشی که با وجود زمینه‌های معرفتی و فرهنگی مخالف، ذهن کنشگران فرهنگی را برای مدت‌ها به خود مشغول می‌دارد و نیمی از جامعۀ مصر؛ یعنی زنان را به عنوان کنشگران اصلی این حوزه به کنشگری فرا می‌خواند.
ترجمۀ آثار امین به زبان فارسی توسط احمد مهذب در موقعیت سیاسی- اجتماعی ویژه‌ای در ایران قبل از انقلاب 1357، انجام پذیرفته است. این پژوهش به هدف بازنمایی ترجمۀ آثار امین در ایران به عنوان محصول ترجمه، بر آن است که با تکیه بر نظریۀ شناختی- اجتماعی وندایک[1] و نیز نظریۀ اسکوپوس ورمیر[2] تبیین نماید که چگونه ترجمۀ این آثار به صورت گزینشی و با اهداف خاصی صورت پذیرفته است. همچنین چگونه رضاخان با وجود زمینه‌های اسلامی، فکری، اجتماعی و فرهنگی جامعۀ ایران به بهره‌برداری از ترجمۀ دو کتاب امین در مورد زنان مصر به منظور اعتباربخشی آشکار به رویکرد خود در زمینۀ کشف حجاب زنان ایران اقدام کرده است.
- بیان مسئله
مسئلۀ پژوهش حاضر بازنمایی چگونگی بازتولید مطلوب و خواستۀ قدرت در ترجمه‌های آثار قاسم امین از منظر مفاهیم نظریۀ گفتمان انتقادی وندایک و نظریۀ اسکوپوس ورمیر و از رهگذر تحلیل دیالکتیک ذهنیت ماتن (قاسم امین) و موقعیت تولید متن از یک سو و ذهنیت سفارش‌دهندگان ترجمه و مترجم از سوی دیگر است تا صورت‌بندی نشاندار دستور و سودار معنا را در لایه‌های سطور ترجمه و در نسبت با عناصر فرازبانی و موقعیتی متن ترجمه شده به عنوان محصول، مورد واکاوی انتقادی قرار دهد.
از آنجا که گفتمان‌کاوی اجتماعی، گفتار و نوشتار را امری موقعیت‌مند به حساب می‌آورد؛ بنابراین، شناخت فضای حاکم بر سپهر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعۀ مصر نسبت به زنان در زمانۀ قاسم امین و همچنین بررسی عناصر فرامتنی به تحلیل گفتمان آثار او کمک شایانی خواهد کرد. با توجه به اینکه ترجمۀ آثار امین در ایران در زمان رضاخان و در بحبوحۀ قانون کشف حجاب انجام گرفته و این ترجمه‌ها به صورت‌هایی متفاوت صورت‌بندی شده است؛ از این رو، نیازمند تحلیلی شناختی اجتماعی و متناسب با موقعیت‌های تاریخی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایران آن زمان است.
این پژوهش با هدف کشف ارتباط میان گفتمان و قدرت اجتماعی در لایه‌های مختلف زبانی، ارتباطی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ایدئولوژیک متن ترجمه شده و نیز بازنمایی شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تولید این متن و چگونگی اعمال آن و همچنین به منظورآگاهی بخشی به جامعه که هدف اصلی تحلیل گفتمان است، صورت پذیرفته است.
- پرسش‌های پژوهش
در راستای هدف پژوهش حاضر، درصددیم به پرسش‌های زیر پاسخ دهیم:
- بنا بر نظریۀ گفتمان انتقادی وندایک، نقش و جایگاه قدرت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و نیز ایدئولوژی و دانش در صورت‌بندی ترجمه‌های مهذب چگونه است؟
- آثار قاسم امین در ایران -با تکیه بر نظریۀ اسکوپوس ورمیر- با چه اهدافی و به منظور نهادینه کردن و یا به چالش کشیدن چه اصول و هنجارهایی برای ترجمه گزینش شده است؟
- پیشینۀ پژوهش
پژوهش‌های بسیاری در حوزه‌های مختلف در مورد آثار قاسم امین و نیز تأثیر رویکرد و اندیشۀ او بر جامعۀ مصر و دیگر جوامع نگاشته شده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره شده است.
براساس نتایج مقالۀ جعفریان (1400) با عنوان «حجاب از استدلال‌های دینی تا استدلال‌های اجتماعی (سیری از بازتاب مباحثات مربوط به حجاب از مصر در ایران، گزارش آرای فرید وجدی درباره آن)»، روش و محتوای استدلال در مسئلۀ حجاب و حقوق زن از شکل سنتی آن خارج شد و تحت تأثیر روش‌های غربی به سمت و سوی استدلال‌های اجتماعی رفت.
ابن‌الرسول و محمدی فشارکی (1390) در مقالۀ «پروین اعتصامی و اثرپذیری از اندیشه‌های قاسم امین منادی آزادی زن در مصر» ثابت کرده‌اند که پروین اعتصامی این شاعر معاصر فارسی به شدت تحت‌تأثیر نوشته‌های قاسم امین بوده است.
جعفریان (1380) در مقالۀ «مسئلۀ حجاب و تأثیر اندیشه‌های قاسم امین مصری در ایران» به ارائۀ آرای کسانی که به اندیشۀ قاسم امین در مورد حجاب انتقاد کرده‌اند، پرداخته است.
با توجه به پژوهش‌هایی که معرفی شدند، مشخص شد هیچ پژوهشی به طور مستقل تاکنون ترجمۀ آثار امین را از منظر تحلیل انتقادی گفتمان نظریۀ وندایک و نیز به عنوان محصول ترجمه با تکیه بر نظریۀ اسکوپوس ورمیر بررسی نکرده و این جستار، نخستین در این زمینه است.
- روش پژوهش
این پژوهش بر اساس تحلیل انتقادی گفتمان و طبق الگوی نظریۀ شناختی- اجتماعی وندایک و نیز نظریۀ اسکوپوس ورمیر مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است که وجه بارز هر دو نظریه، کنشگری فعال و معنادار سوژه (ماتن- مترجم) است. با توجه به این نکته که درون هر تحلیل انتقادی یک تحلیل محتوایی نیز نهفته است، ابتدا به تناسب مفاهیم نظری هر دو نظریه، متن کدگذاری، مقوله‌بندی و مفهوم‌سازی شده و سپس با دیدگاه انتقادی و در رابطه‌ای دیالکتیک بین متن و فرامتن به خوانش انتقادی گزاره‌ها پرداخته شده است. همچنین ابتدا چگونگی صورت‌بندی قدرت در ترجمه، مورد واکاوی انتقادی قرار گرفته و سپس با تحلیل محتوای گزاره‌های معنادار، تحلیلی متدولوژیک ارائه شده است.
- مبانی نظری پژوهش
6-1. تئون وندایک
تئون وندایک، زبان‌شناس هلندی (1943) و استاد بازنشستۀ دانشگاه آمستردام است. او یکی از نظریه‌پردازان تحلیل انتقادی گفتمان است که بیش از ۳۵ کتاب در حوزه‌های مطالعاتی خود دارد. برخی از آثار مهم او عبارتند از: گفتمان و قدرت، بافت و گفتمان، جامعه و گفتمان، ایدئولوژی رویکردی چندوجهی.
وندایک معتقد است: «تحلیل گفتمان انتقادی روش‌های سوءاستفاده از قدرت اجتماعی، سلطه و نابرابری و نیز مقاومت متن‌ها را در بافت‌های اجتماعی و سیاسی در مقابل آنها مورد مطالعه قرار می‌دهد. او معتقد است تحلیلگران گفتمان انتقادی در تلاشند تا نابرابری‌های اجتماعی را کشف و افشا و در نهایت در مقابل آن ایستادگی کنند» (وندایک،1400: 250).
بعضی از مفاهیم نظریۀ شناختی- اجتماعی وندایک در نمودار (1) آمده است.
وندایک بافت را به عنوان بُعد ذهنی موقعیت‌های ارتباطی می‌داند؛ در نظر او، ایدئولوژی‌های گروه می‌تواند بر دانش تأثیر داشته باشد. حافظۀ اپیزودیک یا رخدادی بخشی از حافظۀ بلندمدت است که متشکل از بازنمایی‌های ذهنی اپیزودهایی است که تجارب روزمرۀ افراد را پدید می‌آورد. حافظۀ معنایی یا اجتماعی شامل یک شبکه از مفهوم‌هایی است که دربر گیرندۀ دانش پایه‌ای افراد از معنی کلمات، حقایق و گزاره‌ها است.
طبق نظر وندایک، قدرت اجتماعی بر حسب کنترل اعمال شده از سوی یک گروه یا سازمان تعریف می‌شود. کنترلی که بر اعمال یا اذهان گروهی دیگر اِعمال و در نتیجه، آزادی عمل دیگران محدود می‌شود و یا دانش، نگرش‌ها و ایدئولوژی‌های آنان تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد.
نمودار 1. بعضی مفاهیم نظریۀ شناختی- اجتماعی وندایک
|
اپیستمه دانش/ زمینۀ مشترک |
|
وضعیت ارتباطی |
|
مدل‌های ذهنی فردی |
|
حافظۀ اپیزودیک |
|
حافظۀ معنایی |
|
بافت و زمینه |
6-2. هانس ورمیر
هانس ورمیر از بنیان‌گذاران نظریۀ اسکوپوس[3] به معنای هدف است. اسکوپوس، ترجمه را به منزلۀ کنشی هدفمند، کنشی فعال و نه کرداری منفعل در نظر می‌گیرد و هدف ترجمه، نیازها و انتظارات خوانندگان فرهنگ مقصد است.
محصول ترجمه[4] به معنای متن مقصدی که حاصل تمام تأملات و تفکرات مترجم است و با اهدافی از پیش تعیین‌شده توسط سفارش‌دهندۀ ترجمه و مترجم برای مخاطبان تولید می‌شود. کتاب معروف ورمیر با همکاری کاترینا رایس[5] در مورد نظریۀ هدف، «شالوده‌‌ای برای نظریۀ کلی ترجمه[6]» (1984) نام دارد. آنها معتقدند «ترجمه باید تحت حاکمیت نقش مسلط و اسکوپوس اصلی باشد. تأکید بر ترجمۀ کامل نیست، بلکه مترجمان باید در جهت دستیابی به راه‌حل بهینه در چهارچوب شرایط موجود بکوشند» (Reiß & Vermeer, 1984: 96).
مفاهیم مهم نظریۀ اسکوپوس در نمودار (2) ارائه شده است.
نمودار 2. مفاهیم مهم نظریۀ اسکوپوس
طبق قانون انسجام کنشی[7]، متن مقصد باید آنقدر منسجم باشد که با توجه به شرایط محیطی و موقعیتی و زمینۀ دانش مفروض کاربران مورد نظر به آنان امکان فهم متن را بدهد. طبق قانون وفاداری[8] باید بین متن مقصد و متن مبدأ پیوستگی وجود داشته باشد.تداوم نقشی[9] بر یکسان بودن اسکوپوس متن مبدأ با متن مقصد و تغییر نقشی[10]بر تفاوت اسکوپوس متن مبدأ در مقایسه با اسکوپوس متن مقصد دلالت دارد. نشانداری در ساختار جمله در زبان عربی در سطح همنشینی از تبدیل حالتVSO به حالتی دیگر اتفاق می‌افتد. سوداری در سازه‌های جمله در سطح جانشینی با معانی و مفاهیم سودار و اغلب در نسبت با تناسب‌های غایب متن اتفاق می‌افتد.
6-3. آثار قاسم امین و مترجمان آن
قاسم محمد امین (1863-1908) در مصر متولد شد؛ «او لیسانس حقوق گرفت و تحصیلات خود را در دانشگاه مونپلیۀ فرانسه به پایان رساند. او به مصر بازگشت و در دستگاه قضا شروع به فعالیت کرد» (ن. ک: عمارة، 1976: 45). سپهر اجتماعی، فرهنگی و سیاسی حاکم بر جامعۀ مصر در زمان امین در مورد مسائل زنان به شدت سنت‌گرا بوده است و به تبع آن با خوانش افراطی از قرآن و سنت، بسیاری از حقوق فردی و اجتماعی زنان از آنها سلب شده بود؛ از ای نرو، قاسم امین با ارائۀ خوانشی برساختی از آیات قرآن، فقه و متون دینی صورت‌بندی جدیدی از مسائل زنان به دست داده است. او از این طریق درصدد شکستن بسیاری از تابوهای صورت‌بندی شده عرفی- مذهبی بوده و با خوانش وارونه از روال‌های سنتی جامعۀ مذهبی مصر -بنابر مقتضیات زمان- کوشیده تا به سایر رانه‌های[11] زندگی فردی و اجتماعی زنان حیاتی دوباره دهد و ضمن حفظ کرامت آنان، زمینه‌ساز تحولاتی فکری و اجتماعی باشد. امین در آثار خود معترض حجاب رایج زنان شده و مسئلۀ حق آموزش و فعالیت در بیرون از خانه برای زنان و نیز ایجاد محدودیت تعدد زوجات برای مردان و اعطای حق طلاق به زن را پیش کشیده است. باید توجه داشت که امین در جامعۀ مصر که به مانند سایر جوامع عربی به شدت سنت‌گرا بوده، می‌زیسته است. امین در مورد وضعیت زنان آن زمان می‌گوید:
«وبالجملة، فالمرأة من وقت ولادتها إلى یوم مماتها هی رقیقة؛ لأنها لا تعیش بنفسها ولنفسها، وإنما تعیش بالرجل وللرجل، فهی بذلک لا تعد إنسانا مستقلا»
(أمین، 1900: 28)
باید در نظر داشت او از حجاب به معنای متداول در مصر زمان خودش؛ یعنی پوشاندن چهرۀ زن با نقاب و برقع، سخن می‌گوید:
«والحق أن الانتقاب والتبرقع لیسا من المشروعات الإسلامیَّـة لا للتعبُّد ولا للأدب بل هما من العادات القدیمة السابقة على الإسلام والباقیة بعده»
(امین، 1899: 44)
تجربۀ زیستۀ امین که حاصل سال‌ها زندگی در جامعۀ مصر بوده تا تحصیل در غرب و رویارویی با هژمونی تمدن غرب و نیز جایگاه حرفه‌ای او در مسند قضا و برخورد مستقیم با مشکلات زنان در دادگاه‌های مصر، حافظۀ اپیزودیک او را به چالش کشیده و بر پایۀ این ایستار، تحقق عدالت اجتماعی در میان زنان و مردان را پیشۀ اندیشه‌ورزی خود کرده است. امین خود اعتراف می‌کند که مسئلۀ اصلاح وضعیت زنان مدت‌ها ذهن او را به خود مشغول ساخته بود:
«الحقیقة التی أنشرها الیوم شغلت فکری مدة طویلة، فرأیت أن لا مناص من إبرازها من مکان الفکر إلی فضاء الدعوة و الذکر»
(امین، 1899: 9)
با واکاوی متون امین می‌توان نتیجه گرفت که امین تحت‌تأثیر تجربۀ زیسته‌ای پارادکسیکال؛ از یک طرف رویارویی با مسائل اجتماعی، سنتی، فرهنگی، قومیتی و نظام مردسالارانه در جامعۀ مصر و از طرف دیگر، مواجه معرفتی با جهان زیستۀ زنان غربی به صورت‌بندی جدیدی از هویت زنانه در جامعۀ مصر دست زده است. قدرت نهفته در لایۀ سنت و باورهای اجتماعی- فرهنگی جامعۀ مصر و دانش ایدئولوژیک ماتن در خوانشی برساختی از فقه اسلامی تأثیرگذار بوده و این مسئله در صورت‌بندی آثار امین از مسائل زنان و به ویژه حجاب نمایان شده است.
کتاب‌های امین در ایران زمانی ترجمه شد که قانون کشف حجاب در دستور کار حکومت پهلوی قرار گرفته بود. بررسی و بازخوانی تحولات و پدیده‌های تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن زمان، زمینۀ غور بیشتر را نسبت به تحلیل این ترجمه‌ها فراهم می‌کند. وندایک معتقد است: «مطالعات گفتمانی هم باید به بررسی مشخصه‌های متن و گفت‌وگو بپردازند و هم به بررسی زمینه یا بافت مشخصه‌های موقعیت اجتماعی یک رخداد ارتباطی که به طور نظام‌مندی بر گفت‌وگو تأثیر می‌گذارند» (وندایک، 1387: 20).
مطالب کتاب تحریرالمرأة سال‌ها پیش از نشر آن به فارسی در سال ۱۳۰۷ که رضاشاه قانون خلع لباس روحانیت را اجباری کرد تا دیانت را از مردم بگیرد و نمادهای دینی را از جلوی چشم و از دسترس مردم خارج کند در کتاب «وسیلة العفایف» یا «طومار عفت» مورد نقادی شیخ یوسف گیلانی قرار گرفته و او در کتاب خود شیفتگان افکار جدید را اینچنین نامیده بود:
«جوانان قرن نوین و مقلدین قاسم امین می‌گویند...»
(نجفی گیلانی، 1307: 102)
به گفتۀ خود گیلانی او به دلیل تألیف این کتاب، فشارهای زیادی را از سوی رژیم رضاخان مانند زندان، شکنجه و تبعید متحمل شده است.
در زمانی که رفع حجاب زنان، مشارکت آنها در امور اجتماعی و اقتصادی و نیز ایجاد وحدت ملی از مطالبات تجددگرایان ایرانی بود، رضاخان در آن زمانه با سوار شدن بر موج خواسته‌های اجتماعی زنان و تبدیل آن به اقدامی سیاسی به هدف جبران مشروعیت از دست رفته و یافتن متحدانی در میان روشنفکران و خانواده‌های متجدد، سرانجام در سال 1314 کشف حجاب را به طور رسمی اعلام کرد و زنان آگاهانه و یا ناآگاهانه به فاعلان اصلی این سیاست مبدل شدند. اما سرانجام قانون کشف حجاب در سال 1320 ملغی شد؛ زیرا رضاخان این مسئله را نادیده انگاشته بود که «زن جامعۀ ما که می‌خواهد به سرحد استقلال و انتخاب خویش برسد وابسته به یک تاریخ، فرهنگ، مذهب و جامعه‌ای است که روح و سرمایه‌اش را از اسلام گرفته است و نمی‌تواند از اسلام بی‌نیاز و نسبت به آن بی‌تفاوت بماند» (شریعتی، 1376: 8).
6-3-1. اعتصام‌الملک
یوسف مستوفی آشتیانی ملقب به اعتصام‌الملک (1254- 1316) «نویسنده، مترجم، عضو مجلس شورای ملی و پدر پروین اعتصامی شاعر معاصر بوده است» (ن. ک: عقیقی بخشایشی، 1375: 1590). اعتصامی تنها بخش‌هایی از کتاب «تحریر المرأة» را ترجمه و آن را با عنوان «تربیت نسوان» (1318ه) منتشر کرده است.
6-3-2. سید احمد مهذب
«سید احمد مهذب‌الدوله (1262- 1336) «نویسنده، مترجم و استاد فقه و اصول حوزه و دانشگاه و نیز یک سیاستمدار مشروطه‌خواه و عضو مجلس شورای ملی بوده است» (ن. ک: عاقلی، 1380: 1577و نیز ن. ک: موسوعة مؤلفی الإمامیة، 1379: 269). رضاخان از آغاز دیکتاتوری خود، تلاش‌هایی برای زمینه‌سازی کشف حجاب انجام داده بود و به طور جدی در سراسر کشور، روزنامه‌ها و مجلات در تمجید از کشف حجاب بانوان و لزوم آن مطالبی را می‌نوشتند تا این انحطاط فکری را برای مردم ایران به یک امر عادی تبدیل کنند. «مسـئلۀ حجـاب مختـص ایـران نبـوده و ممکن اسـت اولین بـار در عثمانی نداهایی در این زمینه آغاز شده باشد، اما نوشته‌های قاسم امین در مصر و ترجمۀ آنها به فارسـی در دورۀ پهلوی اول، نشـان از عمومی بودن این چالش و نیز داد و سـتد فکری در این زمینه میان ایـران و فرهنـگ عربـی- اسـلامی وقـت بـود» (صادقی، 1392: 32). از آنجا که قاسم امین مصری، آثار خود را در مورد مسائلی مانند حجاب، آموزش، ازدواج و طلاق زنان تألیف کرده، رضاخان نیز سعی داشته در راستای سیاست‌های عملی خود در اجرای قانون کشف حجاب با دستور به ترجمۀ این آثار، زنان ایرانی را تشویق به رفع حجاب و حضور در جامعه و الگوبرداری از غرب کند؛ از این رو، با دستور وی، مهذب دو کتاب امین؛ یعنی تحریرالمرأة و المرأة الجدیدة را ترجمه کرده است.
یکی از استدلال‌های فقهی که امین در گفتمان حجاب به آن اشاره می‌کند، این است که حجاب رایج زنان مصر، مخصوص ما نبوده و بلکه یک عادت است:
«إن الحجاب الموجود عندنا لیس خاصا بنا، ولا إن المسلمین هم الذین استحدثوه، ولکنه کان عادة معروفة عند کل الأمم تقریبا ثم تلاشت»
(أمین، 1899: 38)
این استدلال دستاویز رضاخان نیز قرار می‌گیرد:
«برای حمله به حجاب گاهی از توجیهات مذهبی نیز اسـتفاده می‌شد. چنین اسـتناد می‌کردند که مسـئلۀ حجاب در قرآن به همان صـراحتی که مسـئلۀ قصاص بیان شده، مطرح نیست و در مملکت ما چه قبل از اسـلام و چه بعد از اسلام، حجاب وجود نداشته است.»
(صلاح، 1384: 245)
امین پس از آنکه در آثار خود ریشه‌های عقب‌ماندگی و جمود فکری مردم مصر و به ویژه زنان را بازنمایی کرده، با نگاهی به تمدن نوین اروپا و نگاهی به وضعیت جامعۀ مصر، سعی در آشتی دادن شرق و غرب داشته است.
کشف حجاب نیز از این پس زمینۀ قوی و پررنگ ذهن رضاخان نشئت گرفته بود که «تا زمانی که ایران در سیمای یک دولت اروپایی درنیاید با آن مانند یک کشور اروپایی برخورد نخواهد شد. با برداشتن حجاب سنتی زنان ایرانی، فرآیند فروپاشی جامعۀ سنتی ایران با نفوذ سیاسی فرهنگی اقتصادی غرب شتاب گرفت و مفهوم مدرنیته با مفهوم غربی‌سازی مترادف گشت» (اتحادیه و همکاران، 1390: 646).
رضاخان درصدد بود که از موضع قدرت، کشف حجاب را به یک باور موجه درست مبدل سازد و تلاش داشت با سوءاستفاده از ابزارهای قدرت مانند دسترسی به گفتمان عمومی در حوزۀ رسانه‌ها، آموزش و پرورش و ادارات و...، نوعی دانش ایدئولوژیک را در مورد حجاب در جامعه بازتولید کند و از آنجایی که «ترجمه ابزاری برای نشان دادن دوگانۀ قدرت و دانش است: قدرت عمیقاً با دانش و اطلاعات و با شیوۀ بیان اطلاعات و چگونگی بیان گستره‌ای از اجزای گفتمانی در متن مقصد، متناسب با استراتژی‌های بسیار زیرکانه ارتباط دارد» (گنتزلر[12]،1392: 118). رضاشاه دستور می‌دهد که گفتمان کتاب‌های امین در ایران بازتولید شود؛ زیرا گفتمان نیز مانند دیگر کنش‌های صاحبان قدرت، تنها وسیله‌ای برای اعمال قدرت نیست، بلکه یک منبع قدرت قلمداد می‌شود. «گروه‌های صاحب قدرت برای اِعمال قدرت هژمونیک، اَعمال دیگران را از طریق کنترل اذهان، دانش، نگرش و ایدئولوژی آن گروه‌ها و عمدتا از طریق گفتمان کنترل می‌کنند که یکی از جنبه‌های بنیادین رابطۀ بین قدرت و گفتمان، دسترسی است» (وندایک، 1394: 114).
با توجه به اینکه ترجمه یک فعالیت پیچیده انسانی است و نظریۀ اسکوپوس با تأکید بر نقش فرهنگی و اجتماعی ترجمه، هدف ترجمه را تعیین‌کننده روش و راهبردهای کاربردی آن می‌داند؛ لذا مطابق از این رو، هدفمندی، ترجمه آثار امین توسط مهذب نیز طبق هدف و مقصود سفارش‌دهندۀ ترجمه انجام پذیرفته و وی برای دستیابی به هدف ترجمه از روش‌های مختلفی استفاده کرده است.
مهذب در مقدمۀ مبسوطی که نوشته در مورد هدف ترجمه می‌گوید: «شاید بعضی عناصر بی‌بصیرت یافت شود که اندیشه کنند، آن طور حجاب را اسلام امر داده بود و بیگانگان آن را برای دین نقص بشمارندبرای رفع این اشتباه و این تهمت، وزارت جلیلۀ معارف به این بنده امر فرمودند که شرحی راجع به حجاب اسلامی نوشته و عقیدۀ علما را شرح دهیم؛ این بنده نیز امتثال امر معظم را واجب دیده و دو کتاب مرحوم قاسم بیک امین را ترجمه و سخنان علمای شیعه را بر آن اضافه کنم» (مهذب، 1316: 4).
از این عبارات می‌توان دریافت که مهذب خود نیز با سیاست کشف حجاب رضاخان همراه و همگام بوده و از این رو با ترجمۀ متون امین، سعی در ایجاد و تثبیت ایدئولوژی قدرت حاکم در مورد حجاب داشته است. او در مقدمۀ کتاب، شرحی از حجاب در اسلام از دوران پیامبر تا بنی‌عباس و سپس در ایران بیان می‌کند و یادآور می‌شود که «در دوران خلفا، زن از مرتبۀ خود که دین اسلام برای او مقرر داشته بود، تنزل کرد؛ بنابراین، حجاب از دوران بنی‌عباس بین مسلمین رواج گرفت و در هرجا به شکلی مرسوم شد. حجاب چینی با هندی و هر دو با حجاب ایرانی و حجاب ترکی و عرب تفاوت داشت. در نتیجه، حجاب نصف جامعۀ مسلمین را از کار انداخت» (مهذب، 1316: مقدمه).
ملاحظه می‌شود که مهذب با سوگیری در این گزاره‌ها، حجاب ایرانی را از حجاب دیگر ملل و به خصوص عرب‌ها متفاوت می‌داند. او در ترجمه از قرآن، احادیث، قواعد اجتماعی و احکام شرعی و عقلی برای دعوی خود دلایل فراوانی آورده است؛ زیرا «ساختارهای گفتمانی دارای کارکرد اجتماعی توجیه و مشروعیت‌بخشی به سلطه و یا توجیه کنش‌های مشخصی در زمینۀ سوءاستفاده از قدرت توسط نخبگان هستند» (وندایک، 1387: 437).
- بررسی و تحلیل تطبیقی
نمونه‌هایی از ترجمۀ مهذب و تحلیل آنها طبق مفاهیم کلیدی نظریۀ اسکوپوس، در جدول‌های (1) تا (4) آمده است.
جدول 1. نشانداری در سطح همنشینی در ترجمۀ مهذب از منظر اسکوپوس
|
متن عربی |
متن فارسی |
تحلیل متن |
|
ویا لیته اقتصر علیها ولکنه یتعداها إلی کل ما یقع تحت رعایتها (امین، 1899: 57). |
کاش ضرر حجاب به زن متوقف شده و به دیگران تجاوز نمی‌کرد. متأسفانه به هرچه تحت‌نظر او و به هر که در پیرامون اوست نیز ضرر فراوان می‌زند و همه را در گرداب خسارت و بدبختی غرق می‌کند (مهذب، 1316: 99). |
مترجم با تأیید ضرر حجاب به بسط واژگان پرداخته که دانش سودار مترجم را می‌رساند و مبنای ایدئولوژیک دارد. |
|
یدعون أن المرأة متی جلست مع الرجال فی مکان واحد مدة خمس دقائق، وجب محو اسمها من قائمة النساء الفاضلات (امین، 1900: 35).
|
می‌گویند زن اگر چند دقیقه با مرد همنشین شد، عفت وی مانند پنبه که کنار آتش افروخته افتد، نابود شده بایستی نام او را از دفتر بانوان پاکدامن شست (مهذب، 1318: 38). |
مترجم با همنشینی پنبۀ کنار آتش به بومی‌سازی ترجمه روی آورده است و ترجمه اضافاتی هم دارد. |
ادامه جدول 1.
|
متن عربی |
متن فارسی |
تحلیل متن |
|
ولکن الضرر الأعظم للحجاب فوق جمیع ما سبق هو أنه یحول بین المرأة واستکمال تربیتها (همان: 80). |
ولی حجاب بیشتر از آنچه گفتیم زیان دارد؛ زیرا میان زن و تکمیل تربیت او سدی است روئین‌تن و دیواری آهنین (همان: 110). |
در ترجمه با همنشینی برای فعل یحول دو ترجمۀ استعاری آمده است. |
|
فان الأوروبی یطلب من الزوجة قرینا یرافقه طوال حیاته (همان: 53). |
اروپایی به مزاوجت زنی درست پیمان را می‌خواهد که در تمام عمر رفیق خانه و گلستان او باشد (همان: 63). |
همنشینی رفیق خانه و گلستان در ترجمه به جهت بومی‌سازی اضافه شده است. |
|
المرأة لا تمشی إلا وهی ملتفة بکفن، لا یمکن أن تکون إنسانا حیا شاعرا خبیرا بأحوال الناس، قادرا علی أن یعیش بینهم (همان: 74). |
- |
جملۀ عربی نشاندار است و امین با واژۀ المرأة مبتداسازی کرده، اما در ترجمۀ این جملات با سوداری کلاً حذف شده است. |
جدول 2. سوداری در سطح جانشینی در ترجمۀ مهذب از منظر اسکوپوس
|
متن عربی |
متن فارسی |
تحلیل متن |
|
یقول المسلمون أن النساء ربات الخدور یعمرن المنازل، وإن وظیفتهن تنتهی عند عتبة باب البیت (امین، 1899: 20). |
گروهی نادان می‌گویند خانه‌نشینی و پرده‌داری حق زن و وظیفۀ وی در خانه تمام می‌شود (مهذب، 1316: 35). |
در جانشینی المسلمون به صورت مجهول گروهی نادان و همنشینی خانه‌داری زنان با پرده‌داری با سوداری صورت گرفته است. |
|
أعمی یقود أعمی (امین، 1899: 36). |
کوری که عصاکش کور دیگر شده (مهذب، 1316: 63). |
یک ضرب‌المثل فارسی جانشین فعل یقود شده که به جهت بومی‌سازی ترجمه است. |
|
و جهر بأن الاإنسان لم یخلق لیقاد بالزمام (امین، 1899: 66). |
آگهی داد که انسان خلق نشده تا بارکش دیگران و مهارش به دست این و آن باشد (مهذب، 1316: 114). |
جانشینی دو استعاره به جای فعل یقاد با سوداری و با اشارۀ کنایی به وضعیت استبدادی و به ویژه زنان در جامعه صورت گرفته است. |
ادامه جدول 2.
|
متن عربی |
متن فارسی |
تحلیل متن |
|
تلک هی الأمة الیابانیة صارت تعد الیوم فی صف الأمم المتمدنة (امین، 1899: 98). |
امروز ملت ژاپن در جرگۀ ملل متمدنه وارد شده (مهذب، 1316: 183). |
مهذب در پانوشت شرح مبسوطی از وضعیت فعالیت زنان ژاپن در امور مختلف را ذکر کرده که سوداری وی را نسبت به تشویق حضور زنان در جامعه می‌رساند. |
|
لیستقیظ الدین من نومته الطویلة، ویذلل العقبات، و یتغلب علی المصائب التی أقامها أهله فی طریقه (امین، 1899: 67). |
تا مردم از خواب گران غفلت بیدار و مشکلات اجتماعی ما آسان شده و بر موانعی که دیگران در طریق آیین ایجاد کرده‌اند غلبه جوییم (مهذب، 1316: 116). |
مترجم در جانشینی دین را به مردم و خواب بلند به خواب گران غفلت و اهل دین به دیگران ترجمه کرده است که با سوداری بوده است. |
|
ماذا یهمهما أن یکون الصندوق خالیا من المال، أو یکون علی المائدة عدس وبصل؟ (امین، 1899: 76). |
بینوایی بر آنها ناگوار نیست و بر سفرۀ آنها نان و پیاز باشد (مهذب، 1316: 133). |
وجهیت جملۀ سوالی به خبری تبدیل و عدس، بنابر اصطلاح فارسی نان و پیاز ترجمه شده است. |
|
أن طائفة عظیمة من الأحادیث النبویة علی اختلاف مواضیعها قد رویت عن عائشة و أم سلمة و غیرهما من أمهات المؤمنین (امین، 1899: 71). |
قسمت عمدۀ از احادیث پیغمبر در موارد مختلفه را ام سلمه و عایشه و سایر زنان پیغمبر و حضرت فاطمه روایت کرده‌اند (مهذب، 1316: 123). |
مترجم با سوداری حضرت فاطمه (س) را در ترجمه افزوده است. |
|
فلا أری تعدد الزوجات إلا حیلة شرعیة لقضاء شهوة بهیمیة؛ وهو علامة تدل علی فساد الأخلاق، و اختلال الحواس، و شره فی طلب اللذائذ (امین، 1899: 80). |
تعدد زوجه را موجبی نیست جز شهوت‌پرستی و شاید آیین نیز این تعدد را دوست ندارد. این کار کاشف از فساد اخلاق، بلکه ناشی از ناجوانمردی است (مهذب، 1316: 151). |
ترجمه اضافاتی دارد و حیلۀ شرعی ترجمه نشده و جانشینی واژگان جملۀ عربی به درستی صورت نگرفته است. |
|
وانتهی به السعی إلی أن أبطل سلطة رجال الکنیسة (امین، 1900: 9). |
در نتیجه، مردم نادان از مسند ریاست برخاستند (مهذب، 1318: 1). |
رجال الکنیسة در چندین مورد به مردم نادان ترجمه شده که نشان از سوداری مترجم است. |
ادامه جدول 2.
|
متن عربی |
متن فارسی |
تحلیل متن |
|
أن ینظر فی الطرق التی تخفف من مضار الطلاق إلی أن یأذن الله بتلک الغایة التی هی منتهی کل غایة (امین، 1899: 93). |
تا راهی بیابد که از ضرر طلاق مخصوصاً از حیلۀ شرعی که فساد را به نام دین شروع می‌کنند، هرچه زودتر جلوگیری شود (مهذب، 1316: 177). |
جانشینی واژگان در ترجمه به طور کلی با سوداری عوض شده است. |
|
وشارکتهم فی طلب العلم فی المدرسة، وسماع الوعظ فی الکنیسة (امین، 1900: 10). |
در آموزشگاه همدوش مرد نشسته به تحصیل دانش پرداخت و در مسجد به وعظ و سخنرانی مشغول گشت (مهذب، 1318: 3). |
با سوداری و نیز اضافاتی در ترجمه، الکنیسة به مسجد و گوش دادن به وعظ به مشغول شدن به وعظ ترجمه شده است. |
|
إن المرأة فی نظر المسلمین علی الجملة لیست إنسانا تاما (امین، 1900: 27). |
زن در نظر مردم این کشور انسانی تمام نیست (مهذب، 1318: 27). |
واژۀ عام المسلمین با سوداری به واژۀ خاص مردم این کشور یعنی مصر ترجمه شده است. |
|
ما لها من العمل فی إصلاح العائلة ثم الأمة علی الوجه الذی بیناه (امین، 1900: 66). |
کار و تأثیر زن در اصلاح اخلاق خانواده و توده دانسته شود (مهذب، 1318: 86). |
در چندین موارد الأمة به توده ترجمه شده است که به اندیشه‌های کمونیسم در آن زمان مرتبط است. |
|
ذلک هو السیر الطبیعی البعید الأمد المحفوف بمصائب (امین، 1900: 110). |
روش طبیعی همین است. خار مغیلان نباید مانع پیمودن راه کعبه شود (مهذب، 1318: 155). |
با تلمیح در ترجمه، شعر حافظ به مخاطب القا و نیز بومی‌سازی صورت گرفته است. |
|
لایصح ما یقال من أن الأوربیین لا یقدرون شرف النفس حق قدره ولایغارون علی نسائهم (امین، 1900: 100). |
روا نیست این اتفاق را بگوییم از بی‌شرفی آنها برخاسته (مهذب، 1318: 144). |
جملۀ دوم که معادل بی‌غیرتی است، با سوداری در ترجمه حذف شده است. |
|
هل کان نساء الخلفاء وغیرهن من النساء یبرزن ملتفات بالأکفان کالنساء الشرقیات فی مدن الشرق الآن؟ (امین، 1900: 74). |
آیا حجاب بانوان خلفا و مسلمانان دورۀپیشین مانند حجاب بانوان شرقی الآن بود؟ (مهذب، 1318: 103). |
امین برای حجاب از استعارۀ پوشیده در کفن، بهره برده است، اما مهذب در ترجمه با سوداری از واژۀ صریح حجاب استفاده کرده است. |
|
بقی علینا أن نلتفت إلی التمدن الإسلامی من جهة الآداب (امین، 1900: 88). |
به تمدن عرب از حیث آداب و اخلاق نظری کنیم(مهذب، 1318: 125). |
با سوداری مترجم، تمدن اسلامی به تمدن عرب ترجمه شده که محافظه‌کاری و دانش ایدئولوژیک مترجم را می‌رساند. |
جدول 3. سوداری در وجهیت جمله در ترجمۀ مهذب از منظر اسکوپوس
|
متن عربی |
متن فارسی |
تحلیل متن |
|
هل صنعنا شیئا لتحسین حال المرأة؟ (امین، 1899: 33). |
ما برای اصلاح حال زن کاری نکردیم (مهذب، 1316: 57). |
امین با پرسشگری جامعه را به تفکر وامی‌دارد و خواهان پاسخ از جامعه است، اما مترجم وجهیت سؤالی را به خبری ترجمه کرده است. |
|
ویتسائلون : هل هن قید الرق؟ (امین، 1899: 27). |
می گویند: زن کنیز نیست که آزاد شود (مهذب، 1318: 26) |
غرض امین ایجاد استفهام انکاری است و با این پرسش، دلایل بسیاری برای اثبات آن آورده، اما مترجم حکم به نفی آن داده است. |
|
وجب علینا أن نبحث فی طبیعة المرأة؛ لنعلم إن کانت کما یقال أحط من طبیعة الرجل أم لا؟ (امین، 1900: 31). |
در حقیقت این دعوی بر خلاف واقع می‌باشد. زن در سرشت و فطرت پست‌تر از مرد نیست (مهذب، 1318: 32). |
امین خواهان بررسی در طبیعت زن است، اما مترجم با تبدیل جمله سؤالی به خبری حکم قطعی داده است. |
|
ولکن هل هذا الاعتقاد صحیح؟ (امین، 1900: 93). |
ولی این عقیده درست نیست و مطابقتی با واقع ندارد (مهذب، 1318: 133). |
امین از جامعه پرسشگری کرده است، اما مترجم حکم قطعی به نفی آن داده است. |
|
وما هو رائدنا فی الاختیار حتی لانقع فی عاقبة الخطأ؟ (امین، 1900: 39). |
ما بایست با دقت قضیه را به میزان خرد سنجیده هر یک را بهتر دیدیم پیروی نماییم تا دچار بدعاقبتی نشویم. شرع نیز طرفدار این‌گونه حق است (مهذب، 1318: 32). |
مقصود امین پرسشگری است، اما وجه سؤالی به خبری ترجمه شده و ترجمه دارای اضافاتی با توصیۀ خود مترجم است. |
جدول 4. مفهوم وفاداری در ترجمۀ مهذب از منظر اسکوپوس
|
متن عربی |
متن فارسی |
تحلیل متن |
|
إن الغربیین قد غلوا فی إباحة التکشف للنساء إلی درجة یصعب معها أن تتصون المرأة من التعرض لمثارات الشهوة، و قد تغالینا نحن فی طلب التحجب والتحرج من ظهور النساء لأعین الرجال و حرمناها من کل المزایا العقلیة والأدبیة، وبین هذین الطرفین وسط سنبینه -هو الحجاب الشرعی- وهو الذی أدعو إلیه (امین، 1899: 37). |
- |
امین به حجاب شرعی اشاره کرده، اما مقصود قدرت حاکم از کشف حجاب فراتر از آن و برداشتن حجاب کامل مانند اروپاییان است؛ از این رو، مهذب با سوداری از ترجمۀ این سطور خودداری کرده است. |
|
دلّت إحصائیة الطلاق عن مدینة القاهرة علی أن کل أربع زوجات یطلقن منهن ثلاث (امین، 1899: 91). |
امین آماری از تعداد طلاق در قاهره بیان کرده، اما چون ضرورتی برای ما نداشت، نقل نکردیم (مهذب، 1316: 176). |
از این عدم وفاداری به متن مبدأ می‌توان دریافت که هدف ترجمه، آشنایی با وضعیت زنان مصری نیست، بلکه فقط هدف توجیه و اعتبار بخشی به کشف حجاب در ایران است. |
|
فکشف الرأس مثلا قبیح فی البلاد الشرقیة؛ لأنه کان معتبرا فی العادة مخلا بالمرؤة (امین، 1899: 99). |
- |
این جملات با سوداری حذف شده است؛ چون ملت‌های شرقی مانند ایران را مخاطب قرار داده است. |
|
حتی إن السید عائشة کانت قائدة عسکر (امین، 1900: 12). |
حضرت فاطمه دختر پیامبر و زن حضرت علی علیه‌السلام با بسیاری از صحابه سخن می‌گفت (مهذب، 1318: 5). |
مترجم با سوداری جملات را عوض کرده است. |
|
حیث نری سکان الصین والهند وبلاد العرب والترک والعجم خاضعین إلی سلطة حکومة استبدادیة لم تتغیر عما کانت علیه من آلاف من السنین (امین، 1900: 15). |
مردم آنجا از چند هزار سال به یک حال مانده‌اند. مردم چین، هند و عرب مطیع حکومت استبدادی هستند (مهذب، 1318: 12). |
ترک و فارس در ترجمه با سوداری حذف شده، چون گفته است مردم آنجا تابع حکومت استبدادی هستند. |
ادامه جدول 4.
|
متن عربی |
متن فارسی |
تحلیل متن |
|
أنظر إلی البلاد الشرقیة تجد المرأة فی رق الرجل (امین، 1900: 15). |
در ممالک استبدادی زن اسیر مرد است (مهذب، 1318: 12). |
با سوداری، بلاد شرقی به ممالک استبدادی ترجمه شده است. |
|
إذا أرادت الحکومة أو أی فرد من الناس أن یدخل فی عمل من أعماله أو شأن من شئونه الخاصة، فإنه یشعر بثقل الضغط علیه، ویجد فی نفسه ألم الظلم (امین، 1900: 26). |
- |
این جملات به دلیل اینکه حکومت استبدادی و ظلم به افراد را به تصویر می‌کشد، با سوداری در ترجمه حذف شده‌اند. |
|
ولم یحل بهم شیء من المصائب التی یهددنا بها، أولئک الکتاب و الفقهاء من قومنا الذین أطالوا الکلام من شرح المضار التی تنتج عن إطلاق الحریة للنساء! (امین، 1900: 41). |
از ضرر و زیان‌هایی که گروهی قلم‌فرسائی نموده و ما را می‌ترسانند که در نتیجۀ آزادی زن روی خواهد داد، در آنجا اثری یافت نمی‌شود (مهذب، 1318: 47). |
مترجم محافظه‌کارانه، الفقهاء را در چندین مورد به گروهی ترجمه کرده است؛ زیرا در جامعۀ ایران فقیهان از جایگاه بالایی برخوردارند. |
|
فقد وجد فی القرن الذی نحن فیه کثیر من النساء اللاتی ارتفع شأنهن وذاع ذکرهن فی جمیع الممالک المتمدنة (امین، 1900: 65). |
در قرن حاضر بسیاری هستند که مقامشان ارجمند و در جمیع ممالک متمدن مشهور می‌باشند (مهذب، 1318: 82). |
مترجم در پانوشت با سوداری زنان تاریخ اسلام را نیز معرفی کرده است. |
|
وجد بین الغربیین رجال یرون أن الملکیة الخاصة هی سرقة وأن الأموال یجب أن تکون ملکا شائعا بین جمیع أفراد الأمة (امین، 1900: 100). |
در میان مردم غرب کسانی پیدا شده‌اند که راجع به اختصاص دارائی گفتگو‌ها کرده‌اند (مهذب، 1318: 144). |
امین به صورت تلمیحی به ایدئولوژی سوسیالیسم اشاره دارد و مترجم با سوداری تمایلی به بسط آن ندارد. در ترجمه جملات حذف و یا عوض شده‌اند. |
|
وظهر فیهم من یقول بإلغاء نظام الزواج؛ حتی تکون العلاقات بین الرجل والمرأة حرة لاتخضع لنظام، ولا یحددها قانون (امین، 1900: 100). |
دربارۀ زناشوئی نغمه‌ها سروده‌اند (مهذب، 1318: 144). |
مترجم چندین جملۀ عربی را در یک جمله کلی ترجمه کرده و با سوداری تمایلی به ارائۀ تمام آن نداشته است. |
ادامه جدول 4.
|
متن عربی |
متن فارسی |
تحلیل متن |
|
وخرج منهم طائفة تنادی بهدم کل نظام وشرع. ولا تعترف الحکومة مهما کان شکلها بحق الوجود (امین، 1900: 100). |
در کار قوانین و حکومت سخن‌ها گفته‌اند (مهذب، 1318: 144). |
مترجم با سوداری به طور کلی سخن گفته و از ترجمه جزئیات جملات خودداری کرده است. |
|
أحد أولاد علی رضی الله عنه تزوج بأکثر من مائة امرأة حتی التجأ والده أن ینصح الناس بألایزوجوه بناتهم (امین، 1900: 89). |
مرد به شهوت‌پرستی پرداخته در نهان و آشکار گریبان زن را رها نمی‌کرد (مهذب، 1318: 125). |
ترجمه با سوداری مترجم به کلی عوض شده؛ زیرا این مطلب مستند نیست. |
|
إنا نطلب تخفیف الحجاب ورده إلی أحکام الشریعة الإسلامیة لا لأننا نمیل إلی تقلید الأمم الغربیة فی جمیع أطوارها وعوائدها لمجرد التقلید (امین، 1899: 46). |
تخفیف حجاب را به تقلید اروپا تمنا ندارم و به مجرد فرنگی‌مآبی طالب رفع حجاب نیستم (مهذب، 1316: 81). |
برگشت حجاب به شریعت اسلامی در چندین موارد با سوداری مترجم حذف شده است. |
7-1. جمع‌بندی گفتمان‌ها
با بررسی و تطابق متون امین و ترجمۀ آنها، آنچه در وهلۀ نخست، بسیار قابل ملاحظه است، پانوشت‌های مبسوطی در ترجمه است که به چندین صفحه می‌رسد. موارد بسیار زیادی که در این پانوشت‌ها آمده سخنان پیامبر و حضرت علی (ع)، مطالبی از تفسیر صافی و تفسیر مجمع البیان، سخنان شیخ مرتضی انصاری، اشعار نظامی، مولوی و سعدی، سخنان خواجه نصیرالدین طوسی و... است که مهذب در ترجمه با ذکر این موارد به بومی‌سازی کتاب‌های امین دست زده است. وی در ترجمه، مسائل فقهی مذهب شیعه را به جای مسائل اهل سنت که در متن اصلی آمده، آورده است.
مهذب همچنین در پانوشت در چندین صفحه در زمینۀ تعدد زوجات، شرحی از مراسم ازدواج در دین مسیحیت و نیز ازدواج پیامبر اسلام و اسامی زوجات ایشان نوشته و شرایط طلاق در مذهب شیعه را شرح داده و در نکوهش طلاق نیز چند صفحه را به این امر اختصاص داده است. وی به صورت مبسوط رسوم برده‌داری در مصر قدیم، روم، یونان و غرب و سپس در اسلام و طریقۀ منسوخ شدن آن را بازگو کرده است؛ در صورتی که این مطالب در متون امین یافت نمی‌شود. شرحی که مهذب در مسائل واجبات کفایی و عینی زن، مسائل نفقه و مسکن زن در پانوشت نوشته به وضوح نشانگر آشنایی مترجم با مسائل دینی است. «وفاداری در ترجمه فقط برابری در سطح زبان‌شناختی نیست، بلکه شامل شبکۀ پیچیده‌ای از عوامل در سطح ایدئولوژی، شیوۀ بیان و گفتمان است که تصمیم‌گیری در مورد آنها بر عهدۀ مترجم است» (گنتزلر، 1392: 97).
با این تفاسیر مهذب متنی فراتر از ترجمه و چه بسا تألیف متن دیگری را ارائه داده است. وی سعی کرده در ترجمه، ایدئولوژی حاکم در مورد مسئلۀ حجاب؛ یعنی کشف حجاب را به مخاطبان ایرانی القا کند؛ زیرا «گویندگان قادرند بر مدل‌های ذهنی، دانش، نگرش‌ها و بر ایدئولوژی‌های دریافت‌کنندگان تأثیر بگذارند و به طور غیرمستقیم اعمال آتی آنان را نیز کنترل کنند. کنترلی که به واسطۀ ذهن‌ها بر اعمال سایرین اِعمال می‌شود، صورت غایی قدرت است» (وندایک، 1394: 128).
مهذب در چند مورد به صورت درون متنی در مورد پوشاندن صورت و دو دست زن به بیان مطالبی از کتب و مباحث شیعی پرداخته است؛ در صورتی که باید این مطالب در پانوشت ذکر شود. در ترجمه، افراد شیعی در مقابل افراد اهل سنت به عنوان گروه‌های خودی و غیرخودی تعیین شده است. از این رو، مترجم با تأکید و بیان مسائل خودی، درصدد انکار و یا تعدیل و یا حتی حذف مسائل غیرخودی است:
«مصنف این کتاب را برای مردم مصر که بیشتر پیرو مذهب شافعی و حنفی هستند، نوشته و به این سبب چیزی از فرمایشات ائمۀ هدی و سخن علمای مذهب اثنی عشری که پیشوایان ما هستند، نقل ننموده و ما برای اطلاع عامه فرمایشات آنها را می‌نویسیم.»
(مهذب، 1316: 68)
بنا بر قانون اسکوپوس، انسجام درون متنی این ترجمه قابل قبول است؛ زیرا که گیرندگان متن هدف، می‌توانند متن مقصد را درک کرده و آن را با موقعیت و فرهنگ ارتباطی خود هماهنگ سازند. از آنجا که مخاطبان متن مبدأ و مخاطبان متن مقصد به فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلف تعلق دارند، مترجم نیز همان مقدار و همان نوع اطلاعاتی را که در متن منبع ارائه شده، ارائه نداده و این اطلاعات در فرهنگ مقصد، لزوماً مشابه فرهنگ مبدأ نیست.
- بحث و نتیجه‌گیری
انتخاب کتاب‌های قاسم امین و ارائۀ ترجمه‌ای سودار و نشاندار توسط مهذب بیش از هر چیز بی‌طرفی و وفاداری مترجم به متن مبدأ را به چالش می‌کشد و بر کنشگری مترجم و دادن نقش واسطه‌ای سودار به او صحه می‌گذارد. علاوه بر این، انتخاب مهذب برای این ترجمه، نشانگر توجه رضاخان به نقش سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مترجم در جامعه و نیز تأثیر بازتولید سودار افکار قاسم امین از طریق این ترجمه‌ها در جامعۀ آن زمان ایران است. از این رو، ترجمۀ آثار امیـن در ایران، از موضع قدرت و به هدف مشروعیت‌بخشی به قانون کشف حجاب و نیز همراه ساختن جامعه با اهداف مدرنیستی رضاخان در ایجاد صورت‌بندی جدیدی از حجاب و در راستای اعتباربخشی به مطلوب قدرت صورت پذیرفته است. قدرت و ایدئولوژی به وضوح در ترجمۀ این دو اثر به عنوان کنش/ پرکسیس باز تولید شده است.
در سطح زبانی و معنایی، مترجم با استفاده از ساختارهای گرامری- معنایی، درصدد انتقال سودار مفاهیم برآمده است. نشانداری زبانی در ترجمه‌های آثار امین درصدد صورت‌بندی مؤلفه‌های ارادۀ معطوف به ایدئولوژیِ قدرت حاکم بوده است؛ از این رو، ایدئولوژی حاکم، بنابر هدف سفارش‌دهندۀ ترجمه در اغلب صورت‌بندی‌های زبانی عینیت یافته است تا چهارچوب ویژه‌ای را بر نگرش مخاطبان در مورد مسائل مطرح شده اعمال کند و به هژمونی ارادۀ قدرت بینجامد.
مترجم به قصد مقبولیت و پذیرش ترجمه در فرهنگ مقصد به بومی‌سازی ترجمه دست زده و کوشیده است تا با افزوده‌هایی در ترجمه، آن را بنا بر هدف مطلوب قدرت ارائه دهد.
دانش مهذب و رویکرد وی در ترجمۀ آثار امین، تحت تأثیر قدرت و ایدئولوژی حاکم بر سپهر سیاسی- اجتماعی آن روزگار ایران بوده و این مسئله در دو لایۀ نشانداری و سوداری در متن مقصد از یک سو و حذف و اضافات و عدم وفاداری مترجم به متن مبدأ از سوی دیگر، بازنمایی شده است. از این رو، در ترجمه‌ها، اطلاعات مرجح و در خدمت منافع قدرت، مورد تأکید قرار گرفته و بزرگ‌نمایی شده است، اما در مورد اطلاعات غیرمرجح، تعدیل و در مواردی حذف صورت گرفته است.
تعارض منافع
تعارض منافع ندارم.
ORCID
a. Akram Madani |
b. |
c. https://orcid.org/0000-0002-8066-1348 |
d. Sa’dollah Homayouni |
e. |
f. https://orcid.org/0000-0001-7042-9468 |
g. Masoud Fekri |
h. |
i. https://orcid.org/0000-0002-2047-3003 |
j. Javad Asghari |
k. |
[1]. Van Dijk, Th. E.
[2]. Vermeer, H . J.
[3]. Skopos
[4]. Translatum
[5]. Reiss , K.
[6]. Grundlegung einer allgemine Transtionstheorie
[7]. Coherence rule
[8]. Fidelity rule
[9]. Funktionskonstanz
[10]. Funktionsanderung
[11] . رانه یا سائقه مفهومی روانشناختی است که به شرایطی درونی می‌گویند که سبب فعال شدن رفتار فرد می‌شود و به آن جهت می‌دهد.
[12]. Gentzler, E.
)