نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
2 دانشیار، گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
چکیده
خوانش تأثیر معیارهای نظریۀ اسکوپوس (skopos) در ترجمۀ فارسی کلیله و دمنه از موضوعات زبانشناسی است و معیارهای آن، تأثیری فراوان در رساندن معنا و حفظ استقلال دو زبان دارد. طبق هدف هانس ورمیر آلمانی، هر مترجمی باید طبق این نظریه، ترجمه کند تا به شایستگی، معنا را رسانده و استقلال و انسجام هر دو زبان نیز حفظ گردد. در این جستار، بر اساس این الگو و با روش توصیفی- تحلیلی، ترجمۀ فارسی مرعشی‌پور از کلیله و دمنه ارزیابی شده است. از جمله نتایج این بررسی آن است که انگیزۀ مترجم برای ترجمه، شخصی بوده و به دنبال ارائۀ ترجمهای امین و نیز بهروزرسانی ترجمه و پوشاندن جامۀ فارسی امروز بر تن ترجمه است. مترجم از روشهایی همچون ترجمه بر اساس دستور زبان حالت، بافت و موقعیت واژگان و عبارات، توجه به ساختار زبان مقصد، پایبندی همزمان به متن مبدأ و ساختار معاصر زبان مقصد و نیز ادبیت متن استفاده کرده است. همچنین در بیشتر موارد، ارزش و اهمیت فرهنگی متن اصلی و ترجمه در ارتباط و نزدیک است و همان ارزش و اهمیت، مستقیماً یا در قالبهایی همچون، استعاره و ضرب‌المثل، منتقل گردیده است. مترجم، این ترجمه را با توجه به سطح همۀ مخاطبان و تا حد امکان، نزدیک به سطح آنان انجام داده و هنجارهای آن را رعایت کرده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Assessment of Translation of Kalilah and Dimʼna based on Skopos Theory (Case Study: Translation by Marashipour)
نویسندگان [English]
- Reza Bayat 1
- Abdollah Hosseini 2
- Hossein Abavisani 2
- Ali Piranishal 2
1 PhD Student of Arabic Language and Literature, Kharazmi University, Tehran, Iran
2 Associate Professor, Department of Arabic Language and Literature, Kharazmi University, Tehran, Iran
چکیده [English]
Translation is a purposeful activity in which the translator attempts to replace a written message in one language with the same message in another. In this regard, the translator pays close attention to the intercultural relationship between the source and target languages to create the same effect on the audience as the original text. Mohammadreza Marashipour has translated many works, which will be introduced below. The subject of this study is the Persian translation of Kalilah and Dimnʼna by Marashipour. The authors aim to evaluate the purposefulness of this translation in light of Hans Vermeer’s Skopos theory. The central question of this research is: “To which readers—considering their knowledge, expectations, values, and norms—and to which cultural and social strata is Marashipour's translation of Kalilah and Dimnʼna related? And to what extent does the translation fulfill its purpose based on the criteria of Skopos theory?”
Introduction
Skopos is a Greek word meaning “purpose,” first coined by Hans Josef Vermeer in the 1970s. According to Vermeer, every translator should aim to convey meaning adequately while maintaining the independence and coherence of both languages. Vermeer proposes five important principles: (1) the purposefulness of translation; (2) the offer of information in the translated text corresponds to the “offer of information” in the source language and culture; (3) the target text does not reproduce the source text in a strictly reversible way; (4) internal coherence of the target text; and (5) coherence between the target and source texts.
Mohammadreza Marashipour, born in Shooshtar in 1946, has translated important works by Najib Mahfouz into Persian, including Kuche Madaq, Rah', and Khaab (a collection of stories). He has also translated Zakaria Tamer’s renowned work Tondar into Persian, as well as works by other prominent Arab writers such as Georgi Zidan, Ehsan Abdul Quddus, and Ahmad Rajab. His primary aim in translating Kalilah and Dimnʼna was to provide a trustworthy rendering of the text originally written by Ibn al-Muqaffa, using a source approved by Manfaluti and Egyptian universities. He emphasized that translations should be updated every thirty years to remain understandable to contemporary audiences. Accordingly, Marashipour revised his translation to ensure fluency in line with modern writing standards. Given the literary and educational value of Kalilah and Dimnʼna, this study examines selected sections of his translation. Considering Marashipour’s extensive experience in literary translation, it is assumed that the strengths of his work outweigh its weaknesses. The choice of this translation is based on its contemporary nature and its alignment with the literary style and standard language of modern Persian.
This study seeks to answer the following research questions using a descriptive-analytical method and comparative approach:
To what extent are the cultural value and significance of Persian phrases translated from the Arabic text of Kalilah and Dimnʼna consistent with the original?
What organizational or personal motivations influenced the translator in producing this work?
Which strategies did Marashipour use to transfer the Arabic culture of Kalilah and Dimnʼna into contemporary Persian culture?
To what extent does the Persian target text correspond to the values, knowledge, and norms of Marashipour’s intended audience?
Literature Review
Several studies have examined Kalilah and Dimnʼna. Heidari (2007), in his article “Study of the Differences between Kalilah and Dimnʼna by Nasrollah Monshi and its Arabic Translation by Ibn al-Muqaffa and the Tales of Bidpay and Panjakian,” addressed deficiencies, inadequacies, and errors in Nasrollah Monshi’s translation. He categorized the changes into three types—additions, deletions, and differences—focusing particularly on the third. In his thesis “Comparison of Two Literary Works: Kalilah and Dimnʼna by Nasrollah Monshi and the Stories of Bidpay by Mohammad Bukhari,” Ziaei (2008) compared the two works from a stylistic perspective, examining their intellectual, linguistic, literary, and stylistic features. However, no study has examined precisely the subject of this article.
Research Methodology
This study analyzed selected sections of Marashipour’s translation, focusing on multiple elements in light of Skopos theory. First, words were examined as the basis of the sentence, followed by sentences as collections of words. Additional elements—including metaphors, proverbs, symbols, and maxims—were also analyzed. The research employed a descriptive-analytical method and a comparative approach.
Conclusion
The findings indicate that in most cases, the cultural value and significance of the original text and the translation are consistent, with the same value conveyed either directly or through forms such as metaphors and proverbs. For instance, some Arabic sentences examined in the section on proverbs were originally ordinary expressions but were translated as proverbs, thereby enhancing eloquence and enriching the literary quality of the text for Persian readers.
Second, the translator’s motivation was primarily personal: he aimed to provide a trustworthy and updated translation while enhancing its quality by incorporating contemporary Persian.
Third, Marashipour employed various strategies, including case grammar, attention to context and word positioning, adherence to the structure of the target language, simultaneous fidelity to the source text, and sensitivity to the literary nature of the work, while considering the needs of diverse Persian-speaking audiences.
Finally, the translator generally observed the norms of the audience. For instance, in translating metaphors, he used culturally familiar equivalents in Persian, enabling readers to grasp the meaning without requiring further explanation.
کلیدواژه‌ها [English]
- Kalilah and Dimnʼna
- Ibn al-Muqaffa
- Marashipour
- Skopos
- Translation Assessment
1. مقدمه
ترجمه فعالیتی هدفمند است که مترجم در آن میکوشد، پیام نوشتاری در زبانی را با همان پیام در زبانی دیگر جایگزین کند (بیکر و سالدینا، 1396: 21). در این راستا مترجم به ارتباط بینافرهنگی زبان مبدأ و مقصد توجه وافری دارد تا بتواند تأثیری که متن روی مخاطب میگذارد، به بهترین نحو باشد. این ارتباط بینافرهنگی میتواند الگوها و هنجارهای خاصی را در قالب امور مشترک، یکسان و گاهی متفاوت را ایجاد نماید که در این حالت کارکرد واقعی زبان تعیین میشود (احمدی، 1389: 273).
محمدرضا مرعشی‌پور، آثار فراوانی را ترجمه کرده که در ادامه معرفی خواهد شد. ترجمۀ کلیله و دمنه به زبان فارسی اثر مرعشی‌پور موضوع این پژوهش است و نویسندگان این سطور قصد دارند، میزان هدفمندی ترجمۀ مترجم را با توجه به نظریۀ اسکوپوس هانس ورمیر[1] در بوتۀ نقد قرار دهند.
طبعاً مسألۀ اساسی در این پژوهش آن است که ترجمۀ مرعشی‌پور از کلیله و دمنه با دانش، انتظارات، ارزشها و هنجارهای کدام خوانندگان و کدام قشر فرهنگی و اجتماعی در ارتباط است و مترجم تا چه حد، بر اساس معیارهای هدفمندی، یک ترجمه هدفمند دارد؟
دلیل اصلی ترجمۀ مترجم مورد اشاره، ارائه ترجمهای امین، مبنی بر متن ابن مقفع بوده و منبع وی مورد تأیید منفلوطی و دانشگاههای مصر است. همچنین ترجمه، هر سی سال یکبار باید بهروزرسانی شود تا برای مخاطبان همعصر، قابل درک باشد. در ضمن مرعشی‌پور این ترجمه را بهروزرسانی کرده تا طبق نوشتار روان امروز نوشته شود (مرعشی‌پور، 1401: 15).
با توجه به اینکه کلیله و دمنه، اثری ارزشمند است، ارزشمندی آن و مضامین تربیتی مندرج در آن نیز باید در قالب ترجمهای در خور به زبان فارسی، منتقل شود؛ از این رو، منتخبی از ترجمۀ مرعشی‌پور، مورد بررسی قرار گرفته است.
با توجه به تجربۀ مرعشی‌پور در ترجمۀ چند اثر ادبی به شرح پیش گفته در مقدمه، چنین فرض میشود که نکات مثبت ترجمۀ وی بیشتر از نکات منفی آن باشد.
علت انتخاب این ترجمه، همعصر بودن ترجمۀ مترجم و ادبی و معیار بودن زبان ترجمۀ وی با معاصران ایرانزمین است. همچنین در این پژوهش، نمونه‌های منتخب با تمرکز بر تعداد نکات فراوان موجود در آنها بر اساس نظریۀ اسکوپوس، مورد بررسی قرار میگیرد. ضمناً، نخست، واژگان به عنوان پایه و اساس جمله و سپس، جملات به عنوان مجموعهای از واژگان، بررسی شدهاند. در ادامه نیز سایر موارد از جمله استعارهها، ضربالمثلها، نمادها و حکمتها مورد بررسی قرار گرفتهاند.
این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تطبیقی و به دنبال پاسخگویی به پرسش‌های زیر است:
- تا چه اندازه ارزش و اهمیت فرهنگی عبارات فارسی ترجمه شده از متن عربی کتاب کلیله و دمنه با ارزش و اهمیت متن عربی آن نزدیک است؟
- چه انگیزۀ سازمانی یا فردی باعث اقدام مترجم برای ترجمۀ این اثر شده است؟
- استراتژیهای مترجم یادشده برای انتقال فرهنگ عربی کلیله و دمنه به فرهنگ فارسی معاصر از طریق ترجمۀ متن چه بوده است؟
- متن مقصد ترجمه شده به فارسی تا چه اندازه در سطح مخاطبان موردنظر مرعشی‌پور و ارزشها، دانش و هنجار خوانندگان آن است؟
- پیشینۀ پژوهش
برخی پژوهشهای مرتبط با کلیله و دمنه عبارتند از: حیدری (1386) در مقالۀ «بررسی اختلافهای کلیله و دمنه نصر الله منشی با ترجمۀ عربی ابنمقفع و داستانهای بیدپای و پنجاکیانه» به طور خلاصه به برخی از کاستیها، نارساییها و لغزشهای ترجمۀ نصرالله منشی پرداخته است. او تغییراتی را که منشی در ترجمۀ خود ایجاد کرده است به سه بخش اضافات، حذفیات و اختلافات تقسیم کرده و بیشتر پرداختن به بخش سوم، مدنظر او بوده است.
ضیایی (1387) در پایاننامۀ خود با عنوان «مقایسه دو اثر ادبی کلیله و دمنه نصرالله منشی و داستانهای بیدپای محمد بخاری» دو اثر ادبی کلیله و دمنه نصرالله منشی و داستانهای بیدپای محمد بخاری را از نظر سبکشناختی با هم مقایسه کرده است. پس از بیان نثر فارسی و انواع آن به بررسی سطح فکری، زبانی، ادبی و ویژگیهای سبکی این دو اثر پرداخته است.
جستوجوها نشان میدهد که هیچگونه پژوهشی دقیقاً با موضوع این مقاله، صورت نگرفته است.
- چارچوب نظری
1-3. هانس ورمیر و نظریة ترجمة وی
«اسکوپوس»[2] واژهای یونانی به معنای هدف است و نخستین بار «هانس ژوزف ورمیر» در دهۀ 1970م از آن سخن به میان آورد. وی بر این باور است که معیار موفقیت هر کنش در ترجمه، همان دستیابی به هدف منظور است (عنانی، 2005: 304). در نظریۀ هدفمندی، هدف یا از طریق کارفرما تعیین میشود و به مترجم ابلاغ میگردد یا مترجم خود آن را تعیین میکند؛ در روش اول، کارفرما در قالب سفارش، هدف ترجمه را برای مترجم تعیین میکند و از او میخواهد ترجمه را بر اساس آن هدف خاص انجام دهد. در این شرایط، مترجم تنها نقش میانجی میان دو متن مبدأ و مقصد را ایفا میکند و اختیار چندانی جز انتخاب راهبردهای ترجمۀ مناسب با هدف ندارد، اما در روش دوم، مترجم خود کارفرمای خویش است و در هدفگذاری و انتخاب راهبردهای ترجمه آزادی عمل کامل دارد. از آنجاییکه در نظریۀ هدفمندی، مترجم بهمثابه فردی صاحبنظر در حوزۀ تخصصی خود به شمار میآید، مسؤولیت همۀ امور ترجمه بر عهده اوست (Vermeer, 1989: 132). کار مرعشی‌پور در این ترجمه از نوع دوم است؛ از این رو، استراتژیهای ترجمه را نیز خود او تعیین کرده است.
ورمیر پنج اصل مهم را برای این نظریه مطرح میکند که به شرح زیر، مطرح میشود:
- هدفمندی ترجمه: مترجم، بنا بر هدفی مشخص باید به ترجمه اقدام کرده باشد یا نوع ترجمه، مشخص باشد.
- ارائه اطلاعات در متن ترجمه شده با توجه به «عرضهای از اطلاعات» در فرهنگ و زبان مبدأ صورت میپذیرد. در واقع نوعی تبادل فرهنگ و اطلاعات میان دو زبان صورت میگیرد و شرط در اینجا آن است که برای مخاطب زبان مقصد، ملموس باشد.
- متن مقصد، اطلاعاتدهی را به شکل کاملاً برگشتپذیری آغاز نمیکند. چنانچه واژه، عبارت یا جملهای ترجمه شود، اگر مجدداً از زبان مقصد به زبان مبدأ ترجمه گردد، ممکن است نتیجه آن، چیزی که نخست در زبان مبدأ بوده، نباشد.
- انسجام درونی متن مقصد: متن مقصد با توجه به قالب زبان مقصد از نوعی نظم و انسجام درونی، برخوردار باشد و با توجه به آن به عنوان یک متن منظم و مستقل، شناخته شود.
- هماهنگی متن مقصد با متن مبدأ: متن مقصد از نظر لفظ و معنا با متن مبدأ، هماهنگ باشد؛ به این صورت که ساختار، واژگان، ترکیب و به ویژه معنای جمله تا حد امکان، بیشترین مطابقت را با متن مقصد داشته باشد. مترجم باید ضمن توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی، سطح سواد و انتظارات مخاطب مقصد را لحاظ کند.
|
چونکه با کودک سروکارم فتاد |
|
هم زبان کودکان باید گشاد |
(مثنوی، دفتر چهارم: 193)
2-3. محمدرضا مرعشی‌پور و ترجمة وی
محمدرضا مرعشی‌پور، متولد 1325 خورشیدی در شوشتر است. وی آثار مهمی از نجیب محفوظ را به فارسی برگرداند. «کوچه مَدَق»، «راه» و «خواب« [مجموعه داستان] از جمله ترجمههای وی از آثار محفوظ است. وی اثر معروف زکریا تامر «تندر» و نیز آثار دیگری از نویسندگان بزرگ جهان عرب نظیر جرجی زیدان، احسان عبدالقدوس و احمد رجب را به فارسی ترجمه کرده است (سایت مجله فرهنگی و هنری بخارا، 1397).
- بررسی منتخبی از ترجمۀ فارسی کتاب کلیله و دمنه
یکی از معیارهای نقد ترجمه، بررسی واژگان بهکار رفته در ترجمه است. در این مقاله، نخست، به بررسی واژگان میپردازیم.
1-4. تحلیل واژگان
جدول 1. واژه اَلْنَجَّاردر فرهنگ لاروس، ترجمۀ مرعشی و میزان تطابق با نظریه
|
واژه |
معنای واژه در فرهنگ لاروس |
ترجمۀ مرعشی‌پور |
میزان مطابقت با نظریه |
|
اَلْنَجَّار (ابن مقفع، بیتا: 100) |
نجار/ درودگر (طبیبیان، 1382، ج 2: 2025) |
درودگر (مرعشی‌پور، 1401: 90) |
+ |
پیش از آغاز تحلیل واژگان، ذکر این نکته، ضروری است که معنای فارسیِ ذکر شده توسط پژوهشگر در جدول (1)، برگرفته از فرهنگ لاروس است که جزئیات آن در جدول (1) و جدولهای بعدی، بیان شده است. در ادامه باید گفت، واژۀ «اَلْنَجَّار»، در جملۀ «ثُمَّ إِنَّ النَّجَّارَ وَافَاهُ فَأَصَابَهُ عَلَى تِلْکَ الحَالَةِ فَأَقْبَلَ عَلَیْهِ یَضْرِبُهُ» (ابن مقفع، (بیتا): 100) به کار رفته و مترجم، جملۀ فوق را به «و درودگر سررسید و او را به باد کتک گرفت» (مرعشی‌پور، 1401: 90) ترجمه کرده است.
مترجم در رابطه با واژۀ فوق، هم امانت را رعایت کرده و هم ادبی بودن واژۀ مبدأ را به متن مقصد منتقل کرده و هم جامۀ زیبای فارسیِ امروز را بر تن ترجمۀ واژۀ فوق، پوشانده است. علاوه بر این، با توجه به اینکه مخاطبان آثاری مانند کلیله و دمنه -به طور عام- همۀ اقشار مردم و به طور خاص، ایرانیان هستند، مترجم نیز به ملموس بودن واژه برای آنان توجه کرده است؛ پس، ترجمۀ وی، با اصل نخست، مطابقت دارد. طبق اصل نخست، مترجم، بنا بر هدفی مشخص، باید به ترجمه اقدام کرده باشد یا نوع ترجمه، مشخص باشد.
«النجار» به معنای «نجار/ درودگر» است و با توجه به ادبی بودن متن عربی، مترجم، ادبیت را به زبان مقصد منتقل کرده و به جای ذکر واژۀ «نجار» از «درودگر» استفاده کرده است (مطابقت با اصل دوم و پنجم). اصل دوم به این صورت است که در واقع نوعی تبادل فرهنگ و اطلاعات میان دو زبان صورت میگیرد و شرط در اینجا آن است که برای مخاطب زبان مقصد، ملموس باشد. طبق اصل پنجم نیز متن مقصد از نظر لفظ و معنا با متن مبدأ، هماهنگ باشد؛ به این صورت که ساختار، واژگان، ترکیب و به ویژه معنای جمله تا حد امکان، بیشترین مطابقت را با متن مقصد داشته باشد.
«النجار» به «درودگر» ترجمه شده و اگر آن را دوباره به عربی برگردانیم، «النجار» خواهد شد؛ پس، برگشتپذیر است (مطابقت با اصل سوم). بنا بر اصل سوم، چنانچه واژه، عبارت یا جملهای ترجمه شود، اگر مجدداً از زبان مقصد به زبان مبدأ ترجمه گردد، ممکن است نتیجه آن، چیزی که نخست در زبان مبدأ بوده، نباشد.
با توجه به اینکه ما اکنون واژه را بررسی میکنیم، امکان بررسی انسجام واژه، به تنهایی و خارج از بافتار، وجود ندارد (مربوط به اصل چهارم). اصل چهارم میگوید که متن مقصد، با توجه به قالب زبان مقصد، از نوعی نظم و انسجام درونی، برخوردار باشد و با توجه به آن، به عنوان یک متن منظم و مستقل، شناخته شود. ضمنا، به دلیل یکسانبودن اصل چهارم درباره سایر واژگان مندرج در بخش تحلیل واژگان، این اصل در تحلیل واژگان بعدی، ذکر نخواهد شد. همچنین، معنای مندرج در ترجمه و واژه اصلی فوق، هماهنگ به نظر میرسد (مطابقت با اصل دوم و پنجم).
جدول 2. واژه وَعِید در فرهنگ لاروس، ترجمۀ مرعشی و میزان تطابق با نظریه
|
واژه |
معنای واژه در فرهنگ لاروس |
ترجمۀ مرعشی‌پور |
میزان مطابقت با نظریه |
|
وَعِید (ابن مقفع، بیتا: 135) |
بیمدادن/ تهدیدکردن (طبیبیان، 1382، ج 2: 2191) |
شاخشانهکشیدن (مرعشی‌پور، 1401: 131) |
+ |
واژۀ «وَعِید» در جملۀ «أَمَا تَذْکُرُ وَعِیدَهُ وَتَهَدُّدَهُ إِیَّاکَ؟» (ابن مقفع، بیتا: 135) به کار رفته و این جمله، از سوی مترجم به «شاخشانه کشیدنهایاش را به یاد نمیآری؟» (مرعشی‌پور، 1401: 131) برگردانده شده است. دربارۀ این اصطلاح فارسی باید گفت که طبق لغتنامۀ دهخدا [خُ نَ / نِ کَ / کِ دَ] (مص مرکب)، هم «شاخ و شانه کشیدن» و هم «شاخشانه کشیدن» استفاده میشود. مترجم، در جدول (2)، اهداف خویش را محقق کرده است؛ یعنی مترجم هم امانت را رعایت کرده و هم جامۀ زیبای فارسی را نیز بر تن ترجمه پوشانده و هم قابلیت فهم آن واژه توسط همۀ اقشار جامعه ایرانیِ امروز را نیز لحاظ کرده است (مطابقت با اصل نخست).
«وعید» به معنای «بیم دادن/ تهدید کردن» است و مترجم تلاش کرده تا علاوه بر رعایت ادبی بودن متن، جامۀ زیبای فارسی را بر جامۀ ترجمه خود بپوشاند؛ بنابراین، از یک معادل فارسی و ادبی معادل، یعنی «شاخشانه کشیدن» استفاده کرده و معنای مندرج در واژۀ مبدأ فوق را بیان کرده است (مطابقت با اصل اول، دوم و پنجم). همچنین «وعید» به «شاخشانه کشیدن» ترجمه گردیده و اگر آن را دوباره به عربی برگردانیم، حاصل این کار، «وعید» است؛ پس، برگشتپذیر است (مطابقت با اصل سوم). معنای مندرج در ترجمه و واژۀ اصلی فوق، هماهنگ هستند (مطابقت با اصل دوم و پنجم).
جدول 3. واژه تَحرِیش در فرهنگ لاروس، ترجمۀ مرعشی و میزان تطابق با نظریه
|
واژه |
معنای واژه در فرهنگ لاروس |
ترجمۀ مرعشی‌پور |
میزان مطابقت با نظریه |
|
اَلْتَحْرِیش (ابن مقفع، بیتا: 137) |
برهم انگیخت (طبیبیان، 1382، ج 1: 819) |
شوراندن (مرعشی‌پور، 1401: 134) |
+ |
ابن مقفع، واژۀ «اَلْتَحْرِیش» را در جملۀ «ثُمَّ إِنَّ دِمْنَةَ لَمَّا فَرِغَ مِنْ تَحْرِیشِ الأَسَدِ عَلَى الثَّوْرِ، وَالثَّوْرِ عَلَى الأَسَدِ، تَوَجَّهَ إِلَى کِلِیلَةَ» (ابن مقفع، بیتا: 137) مورد استفاده قرار داده است و مترجم نیز آن جمله را به «و خیال دمنه که از برنگیختن شیر و شوراندن گاو آسوده شد، پیش کلیله رفت» (مرعشی‌پور، 1401: 134) ترجمه کرده است. مترجم، در جدول (3)، اهداف پیش گفتۀ مدنظر خود را محقق کرده و سطح همۀ مخاطبان فارسیزبان را نیز در نظر گرفته تا ترجمه برای آنان قابل فهم باشد (مطابقت با اصل نخست).
«التحریش» به معنای «برهم انگیختن» است و با توجه به اینکه مترجم کوشیده تا جامۀ زیبای فارسی را بر جامۀ ترجمه بپوشاند و علاوه بر این، از تکرار یک واژۀ فارسی، جلوگیری کند از دو واژۀ فارسی مناسبِ معادل برای واژۀ عربی، یعنی «برانگیختن» و «شوراندن» استفاده کرده و با توجه به اینکه در متن اصلی، بر اساس قرائن معنایی، یک فعل، ذکر شده است در ترجمه با توجه به ساختار زبان فارسی و به منظور تکمیل معنا از دو فعل هممعنی استفاده شده است؛ بدینترتیب، مترجم، معنای مندرج در واژۀ مبدأ را در قالب واژۀ مقصد، بیان کرده است (مطابقت با اصل اول، دوم و پنجم).
مترجم، «التحریش» را به «شوراندن» و «برانگیختن» ترجمه کرده و اگر -با توجه به بافت جمله- آن را دوباره به عربی برگردانیم، حاصل کار، «التحریش» خواهد بود؛ پس، برگشتپذیر است (مطابقت با اصل سوم). معنای مندرج در ترجمه و واژۀ اصلی فوق، هماهنگ هستند (مطابقت با اصل دوم و پنجم).
جدول 4. واژه خَلَاص در فرهنگ لاروس، ترجمۀ مرعشی و میزان تطابق با نظریه
|
واژه |
معنای واژه در فرهنگ لاروس |
ترجمۀ مرعشی‌پور |
میزان مطابقت با نظریه |
|
خلاص (ابن مقفع، بیتا: 152) |
نجات/ رهایی (طبیبیان، 1382، ج 1: 928) |
جان به در بردن (مرعشی‌پور، 1401: 152) |
+ |
در متن اصلی، واژۀ «خلاص» در جملۀ «لَمْ یَنْطَلِقْ بِهَذَا لِحُبِّهِ المَلِکَ وَلَکِنْ لِخَلَاصِ نَفْسِهِ وَالْتِمَاسِ الْعُذْرِ لَهَا» (ابن مقفع، بیتا: 152) آمده و آن جمله از سوی مترجم به «اینگونه سخن گفتن نه از سرِ دوست داشتن پادشاه بلکه بهانهای است برای جان به در بردن» (مرعشی‌پور، 1401: 152) برگردانده شده است. مترجم، در جدول (4)، هم اهداف خودش به شرح پیش گفته را محقق کرده و هم ملموس بودن ترجمۀ واژه برای مخاطبان فارسیزبان را در نظر گرفته است (مطابقت با اصل نخست).
«خلاص» به معنای «نجات/ رهایی» است و مترجم با توجه به ادبی بودن متن عربی، این واژه را به «جان به در بردن» ترجمه کرده است. همچنین، از یک واژۀ فارسی مناسبِ معادل برای واژۀ عربی استفاده کرده و معنای موردنظر را نیز بیان کرده است (مطابقت با اصل اول، دوم و پنجم).
«خلاص» به «جان به در بردن» ترجمه گردیده و اگر آن را دوباره به عربی برگردانیم، «نجاة» و «خلاص» میشود، اما با توجه به ساختار ادبیِ متن، «خلاص» میشود؛ پس هم برگشتپذیر است و هم برگشتپذیر نیست (مطابقت با اصل سوم). معنای ترجمه و واژۀ اصلی فوق، هماهنگ هستند (مطابقت با اصل دوم و پنجم).
2-4. تحلیل جملات
ابن مقفع (بیتا): 96: کَانَ بِأَرْضِ دَسْتَاوَنْدَ رَجُلٌ شَیْخٌ لَهُ ثَلَاثَةُ بَنِیْنَ، فَلَمَّا بَلَغُوْا أَشُدَّهُمْ، أَسْرَفُوْا فِی مَالِ أَبِیْهِمْ.
ترجمۀ مرعشی‌پور (1401: 87): در سرزمین دستاوند پیرمردی زندگی میکرد و سه پسر داشت، که چون برآمدند چنگ بر مال پدر انداختند.
مترجم، جز در رابطه با جملۀ آخر، اهداف خود را محقق کرده است؛ یعنی در بیشتر موارد، هم امانت رعایت شده و ادبی بودن متن رعایت شده و هم جامۀ زیبای فارسی بر تن ترجمه، پوشانده شده است. همچنین، سطح مخاطبان یعنی عموم ایرانیان در نظرگرفته شده تا ترجمه برای آنان قابل درک باشد (مطابقت نسبی با اصل نخست). علاوه بر این، جز در رابطه با جملۀ آخر، موارد مندرج در زبان مبدأ از جمله اطلاعات آن زبان به زبان مقصد منتقل گردیده است؛ به این صورت که در جملۀ «کان بأرض دستاوند رجل شیخ له ثلاثة بنین» شهری به نام «دستاوند» ذکر شده که جزو اطلاعات زبان مبدأ است. همچنین در بیشتر بخشهای ترجمهها، اطلاعات مندرج در جملۀ مبدأ، منتقل شده است؛ از این رو در بیشتر موارد، جز جملۀ آخر، مطابق اصل دوم است.
جملۀ «کان بأرض دستاوند رجل شیخ له ثلاثة بنین» به «در سرزمین دستاوند پیرمردی زندگی میکرد و سه پسر داشت» و فعل «کان» به معنای «بود»،پ با توجه به ساختار زبان مقصد، به «زندگی میکرد» ترجمه شدهاند. اگر فعل «زندگی میکرد» را دوباره به عربی برگردانیم، نتیجه، «کان یسکن» خواهد شد. ضمناً عبارت «له ثلاثة بنین» به عنوان جمله وصفیه به «و سه پسر داشت» ترجمه گردیده است و حرف «واو» به همین دلیل بر سر ترجمه جمله وصفیه ذکر گردیده است. اگر جمله «و سه پسر داشت» را دوباره به عربی برگردانیم، به «وکان له ثلاثة بنین» ترجمه میشود. همچنین، «فلما بلغوا أشدهم» به «که چون برآمدند» و حرف «ف» به معنای «پس» به «که» و همچنین «لما بلغوا أشدهم» به «چون برآمدند» ترجمه شدهاند. در این ترکیب، جملۀ عربی به معنای «هنگامی که به سن بلوغ رسیدند و بزرگ شدند» است و به دلیل ادبی بودن متن مبدأ، این عبارت به «که چون برآمدند» برگردانده شده است. همچنین معنای لفظیِ «أَسْرَفُوْا فِی مَالِ أَبِیْهِمْ» به این صورت است: «در اموال پدرشان اسراف کردند»، اما مترجم، آن را به «چنگ بر مال پدر انداختند» ترجمه کرده است؛ در حالی که منظور درست، این است که «در بهکار بستن اموال پدرشان، زیادهروی کردند». بنابراین، در این بخش، امانت رعایت نشده است.
در ترجمۀ «فَلَمَّا بَلَغُوْا أَشُدَّهُمْ» که مترجم، آن را به «که چون برآمدند» برگردانده است، اگر حرف «که» را به عربی ترجمه کنیم، حاصل ترجمه، «أنَّ»، «الذی»، «کی»، «لکی» و «حتی» میشود و برگشتپذیر نیست. ضمناً اگر در صورت ترجمۀ مجدد «برآمدند» به عربی، «رفعوا» و «طلعوا» میشود و اگر بافت و موقعیت جمله را در نظر بگیریم، ترجمۀ آن برگشتپذیر است (مطابقت با اصل سوم). علاوه بر این، ترجمههای جملههای فوق، جز جملۀ آخر، از انسجام برخوردارند (مطابقت نسبی با اصل چهارم). اصل چهارم میگوید که متن مقصد با توجه به قالب زبان مقصد از نوعی نظم و انسجام درونی، برخوردار باشد و با توجه به آن به عنوان یک متن منظم و مستقل، شناخته شود. همچنین معنای مندرج در متن مبدأ و مقصد، جز در جملۀ آخر، هماهنگ است (مطابقت نسبی با اصل پنجم).
ابن مقفع (بیتا): 257: قَالَ الْمَلِکُ: إِنِّی لَمْ أَشْتَفِ مِنَ النَّظَرِ إِلَى إِیرَاخْتَ بَعْدُ.
ترجمۀ مرعشی‌پور (1401: 278): ---
جملۀ فوق از سوی مرعشی‌پور ترجمه نشده است؛ پ س هیچیک از اهداف مدنظر مترجم، محقق نشده و قابلیت ملموس بودن ترجمه برای مخاطبان نیز در نظر گرفته نشده است (مغایرت با اصل نخست). همچنین هیچ یک از اجزای جملۀ مبدأ در جملۀ مقصد ترجمه نشده است (عدم مطابقت با اصل دوم و پنجم). امکان تعیین برگشتپذیری یا برگشتناپذیری ترجمه وجود ندارد (عدم مطابقت با اصل سوم). امکان تعیین میزان انسجام جملۀ مقصد و در پی آن، مطابقت با اصل چهارم، امکانپذیر نیست. همچنین امکان تعیین هماهنگی جملۀ مبدأ و ترجمه آن و بررسی آن بر اساس اصل پنجم وجود ندارد.
ابن مقفع (بیتا): 276: وَقَدْ جَمَعْتُ لَکَ فِی هَذَا الْکِتَابِ شَمْلَ بَیَانِ الأُمُورِ، وَشَرَحْتُ لَکَ جَوَابَ مَا سَأَلْتَنِی عَنْهُ.
ترجمۀ مرعشی‌پور (1401: 307): و در این کتاب برایات از هر دری سخن راندهام و به پرسشهایت پاسخ دادهام.
مترجم در جملۀ فوق، بیشتر اهداف خود به شرح مندرج در آغاز این پژوهش را محقق کرده است؛ یعنی ضمن رعایت ادبیت متن، جامۀ فارسی امروز را بر ترجمه پوشانده است، اما در برخی موارد، امانت را رعایت نکرده است؛ پس، این موضوع، با اصل نخست، مطابقت نسبی دارد. ضمناً، قابلیت درک ترجمه توسط مخاطبان ایرانی نیز در نظر گرفته شده است (مطابقت با اصل اول از نظر قابلیت درک ترجمه توسط مخاطبان). همچنین، حرف عطف «و» در آغاز جملۀ عربی آمده و بنا بر بافت و موقعیت جمله به همان شکل نیز در ترجمۀ فارسی ذکر گردیده است. علاوه بر این، عبارت «وقد جمعت لک فی هذا الکتاب شمل بیان الأمور» به این معناست که «و در این کتاب، بیان شامل امور را برای تو جمع کردهام»، اما به شکلی ادبی و مطابق با زبان مقصد به «و در این کتاب برایات از هر دری سخن راندهام» ترجمه گردیده است؛ پس، معنای این بخش از جمله به جملۀ مقصد منتقل شده است. سپس حرف «و» به همان شکل به «و» برگردانده شده است. ضمناً فعل «شرحت» به معنای «شرح دادهام» ترجمه نگردیده و فقط به «پاسخ دادهام» ترجمه شده و بهتر بود به طریقی، معنای «شرح»، بیان میشد. این بخش از اطلاعات جملۀ مبدأ به جملۀ مقصد، انتقال نیافته است؛ در نتیجه، اطلاعات جملۀ مبدأ فوق -به طور کامل- منتقل نشده است (عدم مطابقت با اصل دوم و پنجم).
جملۀ «وقد جمعت لک فی هذا الکتاب شمل بیان الأمور، وشرحت لک جواب ما سألتنی عنه» به «و در این کتاب برایات از هر دری سخن راندهام و به پرسشهایت پاسخ دادهام» برگردانده شده و اگر آن را مجدد به عربی ترجمه کنیم، اینگونه میشود: «وفی هذا الکتاب قد تحدثت عن کل باب لک وأجبت سؤالاتک»؛ پس، برگشتپذیر نیست (مطابقت با اصل سوم). با نگاه به ترجمۀ جمله فوق درمییابیم که با وجود کاستیهای یاد شده در ترجمه از انسجام برخوردار است (مطابقت با اصل چهارم). بخشی از معنای مندرج در ترجمه و متن جملۀ اصلی، هماهنگ نیست (عدم مطابقت با اصل دوم و پنجم).
3-4. تحلیل ضربالمثلها
جدول 5. ضرب‌المثل لَمْ یُغْنِ ذَلِکَ عَنْهُ شَیْئاً، ترجمۀ مرعشی و میزان تطابق با نظریه
|
ضرب‌المثل |
ترجمۀ مرعشی‌پور |
میزان مطابقت با نظریه |
|
لَمْ یُغْنِ ذَلِکَ عَنْهُ شَیْئاً (ابن مقفع، بیتا: 98) |
آب در هاون کوبیدن است (مرعشی‌پور، 1401: 88) |
+ |
مترجم، در جدول (5)، اهداف مدنظر خود را محقق کرده و برای قابل فهم بودن معنا توسط فارسیزبانان، معنا را در قالب یک مثل آورده است تا عموم مخاطبان ایرانی، معنا را درک کنند (مطابقت با اصل نخست). معنای جملۀ مبدأ در جملۀ مقصد ترجمه گردیده است؛ به این صورت که منظور جملۀ عربی، بیفایده بودن موضوع است و مترجم با استفاده از استعارۀ تمثیلیه، آن را به شکل ضربالمثلی معادل، بیان و اطلاعات مندرج در جملۀ مبدأ را منتقل کرده است (مطابقت با اصل دوم و پنجم). مترجم، جملۀ «لم یغن ذلک عنه شیئاً» را به شکل «آب در هاون کوبیدن است» برگردانده و اگر آن را مجدد به عربی ترجمه کنیم، چون ضرب‌المثل است، باید یک ضرب‌المثل معادل برای آن در نظر گرفته شود؛ پس، برگشتپذیراست (مطابقت با اصل سوم). ترجمۀ جملۀ فوق از انسجام برخوردار است و در آن، بینظمی نمیبینیم (مطابقت با اصل چهارم). معنای مندرج در ترجمه و متن جملۀ اصلی فوق، هماهنگ هستند (مطابقت با اصل دوم و پنجم).
جدول 6. ضرب‌المثل فَیَکُونَ عُدَّتُهُ عِنْدَ الْحَاجَةِ إِلَیْهِ ، ترجمۀ مرعشی و میزان تطابق با نظریه
|
ضرب‌المثل |
ترجمۀ مرعشی‌پور |
میزان مطابقت با نظریه |
|
حَتَّى الْعُوْدُ الْمُلْقَى فِی الْأَرْضِ رُبَّمَا نَفَعَهُ فَیَأْخُذَهُ الْرَّجُلُ فَیَحُکَّ بِهِ أُذُنَهُ فَیَکُونَ عُدَّتُهُ عِنْدَ الْحَاجَةِ إِلَیْهِ (ابن مقفع، بیتا: 104) |
حتا خردهچوبی که بر زمین افتاده است بَرَش میگیرند تا به آن گوشی بخارانند. که گفتهاند: هر چیز که خوار آید، یک روز به کار آید (مرعشی‌پور، 1401: 94) |
+ |
در جدول (6)، اهداف پیش گفتۀ مدنظر مترجم، محقق و با ذکر معنا در قالب یک ضرب‌المثل به قابلیت فهم این معنا توسط مخاطبان ایرانی، توجه شده است. همچنین معنای جملۀ مبدأ در جملۀ مقصد ترجمه شده است؛ به این صورت که طبق معنای جملۀ عربی، نباید چیزی را خوار شمرد؛ زیرا ممکن است در تنگنایی از زندگی، چارهساز شود. مترجم، پس از ذکر ترجمۀ قسمت عربیِ زیرخط‌دار، معنای جملۀ آخر متن عربی فوق را که به صورت زیر خط‌دار مشخص شده در قالب ضربالمثلی معادل، بیان کرده و اطلاعات مندرج در جملۀ مبدأ را منتقل کرده است (مطابقت با اصل دوم و پنجم). جملۀ «حتى العود الملقى فی الأرض ربما نفعه فیأخذه الرجل فیحک به أذنه فیکون عدته عند الحاجة إلیه» به «هر چیز که خوار آید، یک روز به کار آید» ترجمه شده و اگر آن را مجدد به عربی برگردانیم، همان جملۀ مبدأ میشود؛ چون، امکان ترجمۀ لفظی ضرب‌المثل وجود ندارد و در ترجمه باید این موضوع و بافت زبان مبدأ اولیه را در نظر گرفت؛ پس، برگشتپذیر است (مطابقت با اصل سوم). ترجمۀ جملۀ فوق از انسجام برخوردار است (مطابقت با اصل چهارم). معنای مندرج در ترجمه و متن جملۀ اصلی فوق، هماهنگ هستند (مطابقت با اصل دوم و پنجم).
جدول 7. ضرب‌المثل فَلَمَّا رَآهُ أَجْوَفَ لَاشَیْءَ ، ترجمۀ مرعشی و میزان تطابق با نظریه
|
ضرب‌المثل |
ترجمۀ مرعشی‌پور |
میزان مطابقت با نظریه |
|
فَلَمَّا رَآهُ أَجْوَفَ لَاشَیْءَ (ابن مقفع، بیتا: 107) |
اما لقمهای دندانگیر به کاماش نرسید (مرعشی‌پور، 1401: 96) |
+ |
مترجم در جدول (7)، اهداف پیش گفتۀ خویش را محقق کرده و معنا را در قالب یک ضرب‌المثل آورده و از این طریق، ملموس بودن ترجمه برای مخاطبان را در نظر گرفته است (مطابقت با اصل نخست). معنای جملۀ مبدأ در جملۀ مقصد برگردانده شده است؛ به این صورت ک، طبق جملۀ عربی، نویسنده در موضوع جملۀ عربی فوق، فایدهای نیافته و از نظر وی، پوچ است. مترجم نیز این معنا را در قالب ضربالمثلی معادل، بیان و اطلاعات مندرج در جملۀ مبدأ فوق را منتقل کرده است (مطابقت با اصل دوم و پنجم). جملۀ «فلما رآه أجوف لاشیء» به «اما لقمهای دندانگیر به کاماش نرسید» ترجمه شده و اگر آن را مجدد به عربی ترجمه کنیم، همان جملۀ مبدأ میشود؛ چون، امکان ترجمۀ لفظی ضرب‌المثل وجود ندارد و در ترجمه باید این موضوع و بافت زبان مبدأ اولیه را در نظر گرفت؛ پس، برگشتپذیر است (مطابقت با اصل سوم). ترجمۀ جملۀ فوق از انسجام برخوردار است و در آن، بینظمی نیست (مطابقت با اصل چهارم). معنای مندرج در ترجمه و متن جملۀ اصلی فوق، هماهنگ هستند (مطابقت با اصل دوم و پنجم).
4-4. تحلیل استعارهها
یکی از معیارهای نقد ترجمه، بررسی ترجمۀ استعارههاست. در ادامه به بررسی استعارههای موجود در ترجمه میپردازیم.
جدول 8. استعارۀ مُقِیْماً مَکَانَهُ ، ترجمۀ مرعشی و میزان تطابق با نظریه
|
واژه |
ترجمۀ مرعشی‌پور |
میزان مطابقت با نظریه |
|
مَا شَأْنُ الْأَسَدِ مُقِیْماً مَکَانَهُ؟ (ابن مقفع، بیتا: 99) |
میخِ پا در زمین کوبیده (مرعشی‌پور، 1401: 89) |
+ |
مترجم، در جدول (8)، اهداف خودش را محقق کرده است (مطابقت با اصل نخست). همچنین ترجمۀ ارائه شده از سوی مترجم با عنایت به قابلیت فهم آن از سوی مخاطبان ایرانی، انجام شده است. علاوه بر این، هر دو جمله، سوم شخص مفرد هستند. در جملۀ عربی، اسم مشتق فاعل «مقیماً» دلالت بر اقامت بیحرکت دارد. مترجم هم آن را «به میخِ پا در زمین کوبیده است» ترجمه کرده تا «اقامت بیحرکت» را بازگو کند. «ماندن در جا»، با استفاده از استعارۀ مصرحه، به «میخ پا در زمین کوبیدن» تشبیه شده و وجه شبه، «بیحرکت بودن» است. بدین ترتیب، مترجم، همۀ معانی مندرج در جملۀ مبدأ را منتقل کرده است (مطابقت با اصل دوم و پنجم). «ما شأن الأسد مقیماً مکانه؟» به «میخِ پا در زمین کوبیده» ترجمه گردیده و اگر آن را مجدد به عربی برگردانیم، اینگونه میشود: «قد طرق مسمار القدم فی الأرض»؛ پس، برگشتپذیر نیست. همچنین با توجه به بافت و موقعیت جمله، حاصل ترجمۀ مجدد، همان جملۀ عربی مبدأ میشود و برگشتپذیر است (مطابقت با اصل سوم). ترجمۀ جملۀ فوق از انسجام برخوردار است و در آن، بینظمی نمیبینیم (مطابقت با اصل چهارم). معنای مندرج در ترجمه و متن جملۀ اصلی فوق، هماهنگ هستند (مطابقت با اصل دوم و پنجم).
جدول 9. استعارۀ طَابَ عَیْشُهُ، ترجمۀ مرعشی و میزان تطابق با نظریه
|
واژه |
ترجمۀ مرعشی‌پور |
میزان مطابقت با نظریه |
|
طَابَ عَیْشُهُ (ابن مقفع، بیتا: 203) |
آبی زیر پوستاش دوید (مرعشی‌پور، 1401: 215) |
+ |
مترجم در جدول (9)، اهداف خود را محقق کرده است. با نگاه به ترجمۀ اخیر به قابلیت فهم آن توسط عموم مخاطبان ایرانی، پی میبریم (مطابقت با اصل نخست). همچنین هر دو جمله، سوم شخص مفرد هستند. در جملههای فوق، با توجه به استعارۀ مکنیه، «نیکو شدن زندگی» به «دویدن آب در زیر پوست» تشبیه شده و وجه شبه آن «تروتازه شدن و بهبود یافتن» است؛ پس، مترجم، همۀ معانی مندرج در جملۀ مبدأ را منتقل کرده است (مطابقت با اصل دوم و پنجم). جملۀ «طاب عیشه» به «آبی زیر پوستاش دوید» برگردانده شده و در صورت ترجمۀ مجدد به عربی، اینگونه میشود: «رکض ماء تحت جلده»؛ پس، برگشتپذیر نیست. همچنین در صورت در نظر گرفتن بافت و موقعیت جمله، حاصل ترجمۀ مجدد، همان جملۀ عربی مبدأ خواهد شد و برگشتپذیر است (مطابقت با اصل سوم). ترجمۀ جمله فوق از انسجام برخوردار است و در آن، بینظمی نمیبینیم (مطابقت با اصل چهارم). معنای مندرج در ترجمه و متن جملۀ اصلی فوق، هماهنگ هستند (مطابقت با اصل دوم و پنجم).
5-4. تحلیل نمادها
از جمله معیارهای نقد ترجمه، بررسی نمادهاست. در این بخش به بررسی ترجمۀ نمادها میپردازیم.
جدول 10. نمادها در کلیله و دمنه و ترجمۀ مرعشی و میزان تطابق با نظریه
|
واژه |
معنای واژه در فرهنگ لاروس |
نماد |
ترجمۀ مرعشی‌پور |
میزان مطابقت با نظریه |
|
اَلْثَّعْلَب (ابن مقفع، بیتا: 107) |
روباه (طبیبیان، 1382، ج 1: 68) |
حیلهگری |
روباه (مرعشی‌پور، 1401: 96) |
+ |
|
اَلْأَسَد (ابن مقفع، بیتا: 107) |
شیر (طبیبیان، 1382، ج 1: 10) |
قدرت و ریاست |
شیر (مرعشی‌پور، 1401: 96) |
+ |
|
اَلْثَّوْر (ابن مقفع، بیتا: 109) |
گاو/ گاو نر (طبیبیان، 1382، ج1: 72) |
نادانی |
گاو (مرعشی‌پور، 1401: 97) |
+ |
|
إِبْنُ آوَى (ابن مقفع، بیتا: 117) |
شغال (طبیبیان، 1382، ج 1: 10) |
فریب |
شغال (مرعشی‌پور، 1401: 109) |
+ |
با توجه به جدول (10) موارد زیر قابل توجه است:
1- در اینجا میتوان گفت ترجمۀ مترجم، هدفمند است و سطح مخاطب، یعنی به همۀ اقشار مردم و نیز بافت زبان مبدأ و مقصد توجه شده است؛ از این رو، هدف ترجمۀ مترجم، طبق موارد فوق، مشخص میشود.
2- معنای نمادهای مندرج در جدول ()، در متن مبدأ و مقصد، یکسان و مطابق با هم است.
3- واژۀ مقصد، قابلیت برگشتپذیری به زبان مبدأ را دارد.
4- همانگونه که پیشتر در بخش تحلیل واژگان ذکر شد، با توجه به اینکه ما اکنون واژه را بررسی میکنیم، امکان بررسی انسجام واژه به تنهایی و خارج از بافتار، وجود ندارد (مربوط به اصل چهارم).
5- معنای مقصد با واژگان مبدأ هماهنگ است.
4-6. تحلیل حکمتها
ترجمۀ حکمتها یکی از معیارهای نقد ترجمه است که در ادامه به بررسی آن میپردازیم.
ابن مقفع (بیتا): 103: وَقَدْ قَالَتِ الْعُلَمَاءُ: إِنَّ ثَلَاثَةً لَا یَجْتَرِئُ عَلَیْهِنَّ إِلَّا أَهْوَجُ وَلَا یَسْلَمُ مِنْهُنَّ إِلَّا قَلِیْلٌ، وَهِیَ: صُحْبَةُ الْسُّلْطَانِ وَائْتِمَانُ النِّسَاءِ عَلَى الْأَسْرَارِ وَشُرْبُ الْسُّمِّ لِلْتَّجْرِبَةِ.
ترجمۀ مرعشی‌پور (1401: 93): وخردمندان گفتهاند: «سهکار را جز نادان کسی نکند: همنشینی با پادشاه و رازگشادن با زنان و چشیدن زهر بهرِ آزمودن».
مترجم، در ترجمۀ جملات اخیر، بیشتر اهداف خویش را محقق کرده و قابلیت فهم معنا توسط مخاطبان ایرانی را نیز مد نظر قرار داده است (مطابقت با اصل نخست). همچنین موارد مندرج در زبان مبدأ از جمله اطلاعات آن زبان، منتقل شده است؛ یعنی در جملۀ «وقد قالت العلماء»، «واو استینافیه» ترجمه شده است. در جملۀ «إن ثلاثة لا یجترئ علیهن إلا أهوج»، هم ساختار و معنای «استثنای» مندرج در عربی به فارسی ترجمه گردیده، اما جملۀ بعدی یعنی «ولا یسلم منهن إلا قلیل»، ترجمه نشده است، اما بهتر بود ترجمه شود. ترکیب «لایجتری علیهن» به معنای «جرأت آن را ندارد» به «نکند» و همچنین، «صحبة»، با استفاده از یک معادل فارسی مناسب، یعنی «همنشینی» و ترکیب «ائتمان على الأسرار» به معنای «اطمینان کردن دربارۀ رازها» با گذر از لایههای معنایی در قالب یک واژه، برگردانده شده است؛ زیرا راز گشادن با دیگران، مستلزم اطمینان به آنان است. علاوه بر این، «شرب» به معنای «نوشیدن» به «چشیدن» ترجمه شده است، اما باید به «نوشیدن» ترجمه میشد تا امانت، کامل رعایت شود. واژۀ «السم» به شکل فارسیِ آن، یعنی «زهر» ترجمه گردیده است. با توجه به ادبی بودن متن مبدأ، مترجم، حرف «ل» تعلیل را به شکلی ادبی به «بهر» ترجمه کرده است. «التجربة» نیز به شکل «آزمودن» برگردانده شده است؛ از این رو، بجز یک جمله به شرح پیش گفته، بیشتر اطلاعات مندرج در جملۀ مبدأ، منتقل شده و ترجمه، تقریباً، مطابق اصل دوم است. برخی از واژگان و عبارات فوق، برگشتپذیرند و برخی دیگر نیز برگشتپذیر نیستند (مطابقت با اصل سوم). ترجمۀ جملههای فوق از انسجام برخوردار بوده و در جای خود به کار رفتهاند (مطابقت با اصل چهارم). ساختار زبان مبدأ و مقصد، متفاوت است و ترجمۀ جملات اخیر نیز از این قاعده، مستثنا نیست و یک جمله نیز ترجمه نشده است، اما طبق اصل پنجم، معنای مندرج در متن مقصد با مبدأ، تقریباً، هماهنگ است.
ابن مقفع (بیتا): 149: مَنْ صَحِبَ الْأَشْرَارَ وَهُوَ یَعْلَمُ حَالَهُمْ کَانَ أَذَاهُ مِنْ نَفْسِهِ.
ترجمۀ مرعشی‌پور (1401: 148): آن کس که آگاهانه با بدان بنشیند به خود زیان رسانده است.
مترجم در ترجمۀ جملۀ فوق، بیشتر اهداف خودش را محقق کرده است و در ترجمۀ این جملات به قابل فهم بودن ترجمه برای مخاطبان فارسیزبان، توجه کرده است (مطابقت با اصل نخست). همچنین موارد مندرج در جملۀ عربی، منتقل گردیده است؛ به این صورت که مترجم در جملۀ «من صحب الأشرار وهو یعلم حالهم»، جان کلام یعنی «همنشینیِ آگاهانه با بدان» را گرفته و برگردانده است. وی همچنین جملۀ حالیۀ «وهو یعلم حالهم» را به شکل حال مفرد، یعنی «آگاهانه» ترجمه کرده است. در «کان أذاه من نفسه» جواب شرط یعنی فعل «کان[3]» فعل ماضی است؛ اما با توجه به اینکه «کان» ماضی و دارای تأکید است، مترجم نیز با ترجمۀ آن به صورت ماضی نقلی، تأکید را بازگو کرده است. همچنین، «أذاه» به معنای «آزارش» و در واقع، یک اسم است، اما به شکل فعل یعنی «زیان رسانده است» برگردانده شده و معنای «آزار» نیز به «زیان» تغییر یافته و در اینجا، امانت رعایت نشده است. همچنین ضمیر «ه» در پایان «نفسه» ترجمه نشده است؛ زیرا «به قرینۀ لفظی و معنوی» مشخص است؛ پس، بیشتر اطلاعات مندرج در جملۀ مبدأ، منتقل شده و ترجمه، تقریباً، مطابق اصل دوم است. همچنین برخی از واژگان و عبارات فوق، برگشتپذیرند و برخی برگشتپذیر نیستند (مطابقت با اصل سوم). ترجمۀ جملههای فوق از انسجام برخوردار بوده و در جای خود به کار رفته است (مطابقت با اصل چهارم). ساختار لفظی زبان مبدأ مقصد، متفاوت است، اما بیشتر معنای مندرج در متن مقصد و مبدأ، کاملاً هماهنگ است (مطابقت با اصل پنجم).
ابن مقفع (بیتا): 197: مَنْ طَلَبَ الْأَمْرَ الْجَسِیْمَ فَأَمْکَنَهُ ذَلِکَ فَأَغْفَلَهُ فَاتَهُ الْأَمْرُ. وَهُوَ خَلِیْقٌ أَلَّا تَعُوْدَ الْفُرْصَةُ ثَانِیَةً.
ترجمۀ مرعشی‌پور (1401: 208): هر کس بر کاری بزرگ توانا گردد و دست از آن بدارد چهبسا فرصتی دیگر برای انجاماش به دست نیارد.
مترجم در جملۀ فوق، بیشتر اهداف خود را محقق کرده است. همچنین در ترجمۀ این جمله به این موضوع توجه شده که ترجمه باید توسط مخاطبان ایران، قابل درک باشد (مطابقت با اصل نخست). علاوه بر این، بیشتر موارد مندرج در زبان مبدأ از جمله اطلاعات آن زبان، منتقل گردیده است؛ به این صورت که در جملۀ «من طلب الأمر الجسیم فأمکنه ذلک فأغفله»، نقص معنا وجود دارد؛ یعنی فعل «طلب» به معنای «بخواهد» ترجمه نشده و امانت رعایت نشده است. ادات شرط «من» نیز به شکل مطلق یعنی «هر کس» و فعل «أَمکن» نیز که متعدی است با استفاده از دستورزبان حالت به شکل لازم به «توانا گردد» برگردانده شدهاند.
مترجم همچنین ترکیب «الأمر الجسیم» را نکره ترجمه کرده تا هر نوع کاری را دربر گیرد. ضمناً «أغفل» به معنای «رها کرد» است و با توجه به ادبی بودن متن مبدأ به «دست از آن بدارد» برگردانده شده است. همچنین مترجم، اصل مطلب عبارت «فاته الأمر. وهو خلیق ألا تعود الفرصة ثانیة» را ترجمه کرده است؛ به این صورت که به جای اینکه گفته شود «کار از دستش میرود و او چنین آفریده شده که فرصت، دوباره به دست نمیآید»، حتی قید «چه بسا» ذکر شده و «ثانیة» به معنای «دومین بار» به «دیگر» ترجمه شده و فعل لازم «تعود» به معنای «برنمیگردد» به شکل متعدی و در قالبی ادبی به شکل «به دست نیارد» ترجمه شده است؛ پس، اطلاعات مندرج در جملۀ مبدأ، منتقل شده و ترجمۀ فوق، مطابق اصل دوم است.
برخی از واژگان و عبارات فوق، برگشتپذیرند و برخی دیگر نیز نیستند (مطابقت با اصل سوم). ترجمه جملههای فوق از انسجام برخوردار بوده و مناسب با ساختار زبان مقصد در جای خود به کار رفتهاند (مطابقت با اصل چهارم). ساختار لفظی زبان مبدأ و مقصد، متفاوت است، اما معنای مندرج در متن مقصد با معنای متن مبدأ در بیشتر موارد، هماهنگ است (مطابقت با اصل پنجم).
- بحث و نتیجه‌گیری
در بیشتر موارد، ارزش و اهمیت فرهنگی متن اصلی و ترجمه، با هم در ارتباط و به هم نزدیک است و همان ارزش و اهمیت، مستقیماً یا در قالبهایی همچون، استعاره و ضرب‌المثل، منتقل گردیده است؛ برای نمونه، جملات عربی بیان شده در بخش بررسی ضربالمثلها، جملاتی عادی است، اما در قالب ضرب‌المثل، برگردانده شده است تا هم برای مخاطبان فارسیزبان، شیواتر باشد و هم مخاطبان از خواندن یک ترجمۀ ادبی، لذت ببرند. همچنین در برخی موارد، ترجمۀ واژگان، عبارات و نیز جملاتی از کتاب، مانند نمونه‌های ارائه شده در این مقاله، انجام نشده و ترجمه ناقص است.
انگیزه مترجم برای ترجمه، شخصی بوده و وی به دنبال ارائۀ ترجمهای امین و نیز بهروزرسانی ترجمه و پوشاندن جامۀ فارسی بر تن ترجمه است.
مترجم از روشهایی همچون ترجمه بر اساس دستور زبان حالت، بافت و موقعیت واژگان و عبارات، توجه به ساختار زبان مقصد، پایبندی همزمان به متن مبدأ و ساختار معاصر زبان مقصد و نیز ادبیت متن و در نظر گرفتن همۀ اقشار مخاطبان فارسیزبان استفاده کرده است.
مترجم تا حد امکان، هنجارهای مخاطبان را رعایت کرده است؛ مثلاً در استعارههای این پژوهش از معادلهای رایج در فرهنگ زبان مقصد استفاده کرده که مخاطب با شنیدن آن، نیاز به توضیح دیگری ندارد.
تعارض منافع
این مقاله تعارض منافع ندارد.
سپاسگزاری
نویسندگان ضمن سپاسگزاری از همۀ کسانی که نامبردگان را در نگارش این مقاله یاری دادند، موفقیت روزافزون آنان را از خداوند متعال مسئلت دارند.
ORCID
Abdollah Hoseini |
|
https://orcid.org/0000-0002-3960-0690 |
Hosein Abavisani |
|
https://orcid.org/0000-0003-2416-5654 |
Ali Pirani Shal |
|
https://orcid.org/0000-0002-6313-831x |
Reza Bayat |
|
https://orcid.org/0000-0002-3741-9433 |
[1]. Vermeer, H. J.
[2]. Skopos
[3]. مانند آیۀ 111 سورۀ نساء: ﴿وکان الله علیما حکیما﴾
)