سبک‌شناسی شناختی رویکردی نوین است که ساختارها و فرآیندهای شناختی را خاستگاه تولید متن و منشأ درک و دریافت زبانی می­داند و گزینش­های سبکی و الگوهای زبانی را به مسائل ذهن و شناخت پیوند می­دهد (فتوحی، 1391: 159-160). همچنین فرآیند «شناخت» در ذهن بر پایة طرح‌واره­های تصوری است که ساختارهای تجربی و با مبنایی بدن‌مند و پیش‌مفهومی هستند و خاستگاه آن­ها حرکت­های تکرار شوندة بدن انسان در مکان، تعاملات ادراکی و به‌کارگیری اشیاء است (Hampe, 2005:1-2).

   کتاب سیبویه به عنوان میراث گران­سنگ مسلمانان از نیمة دوم قرن دوم هجری دربردارندة پژوهش­های زبانی بسیار ژرف است که در عرصة بین‌المللی نیز مورد عنایت ویژه واقع شده است. پژوهش­های بسیاری با رویکردهای متفاوت درمورد این اثر بی بدیل صورت گرفته است. این پژوهش بر آن است که با رویکرد شناختی و به مدد استخراج و تحلیل طرح‌واره­های به‌کار رفته در این کتاب، بن‌مایه­های فکری نویسندة کتاب را برای مخاطب خویش آشکار سازد تا کلیدی برای فهم آسان­تر و دقیق­تر این کتاب باشد و با تبیین الگوهای زبانی، فرآیند درک معنی را تسریع بخشد. همچنین با بررسی بازنمود این طرح‌واره­ها در ترجمة فارسی، راهکارهای مورد استفاده در ترجمه را نیز تبیین سازد.

   روش پژوهش در این جستار، توصیفی- تحلیلی است و نظر به گستردگی دامنة پژوهش، نمونه‌گیری با روش استقراء ناقص و محدود به11 باب از جلد اول الکتاب (8666 کلمه) انجام شده است که به بررسی موضوع اشتغال می­پردازد. در بخش ترجمه، به تنها ترجمة ارائه شده از جلد اول الکتاب (کرم‌زادگان، 1395) استناد شده است. چهارچوب نظری اتخاذ شده، مدلی از طرح‌واره­های تصوری است که ایوانز و گرین[1] (2006) ارائه داده­اند.

   انتظار می­رود این پژوهش به سؤال­های زیر پاسخ دهد:

- نظریة طرح‌واره­های تصوری تا چه حد می­تواند در درک متون دستوری از جمله کتاب سیبویه راهگشا باشد؟

- پربسامدترین طرح‌واره­ها در متون دستوری از جمله کتاب سیبویه کدامند؟

- تأثیر راهکارهای ترجمه در بازنمود طرح‌واره­های الکتاب چیست؟

                در پاسخ به سؤال­های مطرح شده، به نظر می­رسد که:

- الگوهای زبانی در دستورنویسی زبان عربی دارای پایه­ای طرح‌واره­ای هستند؛ زیرا قواعد زبان با عناوینی همچون تقدیم، تأخیر، جواز، امتناع و... توصیف می­شوند و اصطلاحات رایج در نحو عربی مانند منصوب، مرفوع و... نیز طرح‌واره­ای هستند. بنابراین، منطقی به نظر می‌رسد که متون دستوری در زبان عربی مالامال از طرح‌واره­ها باشند.

- با توجه به اینکه اساس دستور زبان عربی بر پایة عامل و معمول بنا شده است، به نظر می­رسد طرح‌واره نیرو بیشترین بسامد را در کتاب سیبویه داشته باشد.

- با توجه به دو مشخصة سبک‌ساز سیبویه؛ یعنی استفادة فراوان از ضمایر (میرحاجی و کرم‌زادگان، 1399: 189) و اسم­های اشاره (همان: 193) و استفاده از جملات توصیفی به جای اصطلاحات نحوی (همان: 187) به نظر می­رسد بیشترین راهکار مورد نیاز مترجم، تصریح و ترجمة اصطلاحی است و این دو راهکار نیز خود منجر به حذف طرح‌واره­ها یا جایگزینی آن­ها با طرح‌واره­ای دیگر می‌شود.

1. پیشینة پژوهش

پژوهش­های مرتبط با این مقاله در سه دستة زیر قابل بررسی هستند:

1-1. پژوهش‌های مرتبط با طرح‌واره‌های تصوری

پژوهش­های بیشماری در مورد طرح‌واره­های تصوری در ایران و خارج از ایران انجام شده است که در ادامه به ذکر تعدادی از پژوهش­های داخلی به عنوان نمونه اکتفا می­شود.

کوروش صفوی (1382) در مقالة خود تحت عنوان «طرح‌واره­های تصوری از دیدگاه معنی‌شناسی شناختی»، پس از ارائة توضیحی اجمالی دربارة معنی‌شناسی شناختی به نقد و بررسی سه طرح‌وارة حجمی، حرکتی و قدرتی می­پردازد.

سیمین آریان‌فر (1385) در پایان‌نامة کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی شماری از ضرب‌المثل­های فارسی براساس طرح‌واره­های تصوری در چهارچوب نظریة معنی‌شناسی شناختی»، تعدادی از ضرب‌المثل­های فارسی را براساس مدل ایوانز و گرین، لیکاف[2] و ... تحلیل کرده است.

فاطمه شعبانیان (1391) در پایان‌نامة کارشناسی ارشد خود تحت عنوان «طرح‌واره­های تصوری در ضرب‌المثل­های شرق گیلان»، طرح‌واره­های به‌کار رفته در این ضرب‌المثل­ها را براساس مدل ایوانز و گرین استخراج و تحلیل کرده است.

ذوالفقاری و عباسی (1394) در مقاله­ای با عنوان استعارة «مفهومی و طرح‌واره­های تصوری در اشعار ابن خفاجه» به بررسی و تحلیل اشعار این شاعر تصویرپرداز با رویکرد شناختی پرداخته‌اند.

تک‌تبار فیروزجایی و همکاران (1397) در مقالة طرح‌واره­های تصوری ضرب‌المثل­های فرائد الأدب و نقش آن در انعکاس فرهنگ به تحلیل الگوهای زبانی تعدادی از ضرب‌المثل‌های زبان عربی پرداخته‌اند.

   پژوهشی که به بررسی طرح‌واره­ها در متون دستوری زبان عربی و به طور خاص الکتاب سیبویه پرداخته باشد، یافت نشد.

1-2. پژوهش­هایی با موضوع ترجمة طرح‌واره­های تصوری به زبان فارسی

صحرائی‌نژاد (1388) در پایان‌نامة کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی تعدیلات گفتمانی و واژگانی در راستای طرح‌واره­های ذهنی در ترجمه»، تعدیلات صورت گرفته در ترجمة چهار رمان را براساس نظریة طرح‌واره­های تصوری جانسون بررسی کرده است.

پورابراهیم (1395) در مقالة «بررسی روش­های ترجمة استعاره­های مبتنی بر طرح‌وارة حرکتی در نهج البلاغه»، بنا بر مدل الهرّاسی به بررسی بازتاب استعاره­های مبتنی بر طرح‌وارة حرکتی در ترجمه­های فارسی و انگلیسی نهج‌البلاغه پرداخته است.

ایران‌منش (1400) در مقالة «ترجمة طرح‌واره­های تصویری؛ مطالعة موردی زیرنویس فارسی پویانمایی­های یخ‌زدة 1 و 2» براساس نظریة طرح‌واره­ای جانسون، پنیا و ایوانز و گرین به بررسی سه طرح‌وارة حجمی، قدرتی و حرکتی و نحوة بازنمود آن­ها در زیرنویس فارسی پویانمایی یخ‌زدة 1 و 2 پرداخته است.

1-3. پژوهش­هایی با موضوع ترجمة جلد اول الکتاب

کرم‌زادگان (1395) در رسالة دکتری خود با عنوان «مدرسة سیبویه النحویة، ترجمة و شرح و تعلیق علی المجلد الأول من الکتاب»، علاوه بر شرح و تعلیق، به ترجمة جلد اول پرداخته است.

 میرحاجی و کرم‌زادگان (1396) در مقالة «فرآیند فهم متن در متون دستوری، رمزگشایی تعدادی از واژگان کلیدی الکتاب (با محوریت جلد اول)» برای تعدادی از واژگان الکتاب، معادل پیشنهاد کرده­اند.

 کرم‌زادگان (1398) در مقالة «تحلیل مقایسه­ای عوامل سازندة ابهام در کتاب سیبویه و ترجمة آن براساس عناصر انسجام دستوری»، عوامل دشواری فهم متن الکتاب را از دیدگاه عناصر انسجام دستوری و سپس بازنمود این عناصر را در ترجمة فارسی بررسی می­کند.

2. طرح‌واره‌های تصوری و راهکارهای ترجمة آن

2-1. طرح‌واره­های تصوری

«اصطلاح طرح‌وارة تصوری نخستین بار به شکل هم‌زمان در سال 987، در دو اثر یکی «بدن در ذهن»، نوشتة جانسون و دیگری در «زنان، آتش و چیزهای خطرناک» نوشتة لیکاف به کار رفت» (افراشی، 1395: 51). طرح‌واره­های تصوری الگوهای تکرارشونده و پویا از تعاملات شناختی ما هستند و موجب می­شوند دریافت و تجربیاتمان ساختاری یکپارچه و مقوله‌بندی شده بیاید. این الگوها در آغاز به صورت ساخت­های معنی‌دار در سطح حرکات جسمانی ما در فضا، دستکاری اشیا و تعاملات ادراکی شکل می­گیرند و ساختاری گشتالتی دارند (Johnson, 1987: 29). طرح‌واره­های تصوری در واقع الگوهای انتزاعی هستند که از طیف وسیعی از تجارب دریافتی نشأت گرفته‌اند و در اعماق نظام شناختی ما پنهان شده­اند (Evans & Green, 2006: 300).

   «طرح‌واره­ها سازه­های بلامنازعِ تحلیلِ ماهیتِ اندیشه، استدلال و معنا هستند» (افراشی، 1395: 63). «مطالعة تألمی بر این واقعیت صحه می­گذارد که ساختار معنایی¹ منعکس‌کنندة ساختار مفهومی است و ساختار مفهومی نیز بازنمایی‌های مفهومی است که دربردارندة طرح‌وارة تصوری است» (روشن و اردبیلی، 1395: 45). «طرح‌واره­های تصوری بازتاب تجارب جسمانی هستند که در گذر زمان و با رشد انسان کسب می­شوند؛ به همین دلیل شکل‌گیری آن­ها معلول مجموعة ادراک­های انسان است که به نوبة خود از کسب تجارب جسمانی گوناگون حاصل می‌آیند. به عنوان مثال، هنگامی­که انسان مسیری را طی می­کند، طرحی از مسیر، مبدأ، مقصد، حرکت و گذر در ذهن او شکل می­گیرد که می­تواند از طرح‌واره­های شکل گرفته با همین نام­ها برای سخن گفتن دربارة مفاهیم انتزاعی بهره ببرد» (علیپور، 1400: 72). بنابراین، حالت گسترده­تر کاربرد طرح‌واره­ها زمانی است که از امور کاملاً فیزیکی به امور کاملاً غیرفیزیکی گسترش معنی پیدا کرده و به طور مجازی و استعاری از حالت پیش‌نمونه­ای دور شود (Johnson, 1987: 43). طرح‌وارة تصویری عبارت است از الگویی تکرارشونده و پویا از تعامل­های ادراکی ما که به تجربه­مان انسجام و ساختار می­بخشد (Yu, 1988: 23-24).

   نوع مفهوم­هایی که واژگانی چون روی، زیر، توی، بیرون و... بیان می­کنند، مفهوم­های اولیه­ای هستند که مدل­های ذهنیمان را از جهان خارج روی آن­ها بنا می­کنیم. نوزادان برای بازی با اشیاء، پرت کردن، کشیدن و هل دادن آن­ها یا گذاشتن آن­ها رو یا توی هم وقت زیادی صرف می­کنند و گویی پیش از آنکه واژگان مربوط به این روابط را بیاموزند، خود این رابطه­ها به لحاظ مفهومی کاملا برایشان روشن می­شود (Lee, 2001: 18).

   جانسون طرح­‌واره­های تصویری زیر را به عنوان مهم­ترین طرح­های تصویری نام برده است: ظرف، تعادل، فشار، ممانعت، متقابل، حذف مانع، توانمندی، جذب، توده/ شمار، حرکت، ارتباط، مرکز/ پیرامون، دورانی، دور/ نزدیک، مقیاس، کل/ جزء، ادغام، شکاف، پر خالی، انطباق، روی هم اندازی، تکرار، تماس، فرآیند، سطح، شیئی و مجموعه (Johnson, 1987: 126).

   ایوانز و گرین نیز فهرست موقتی از طرح­‌واره­های تصوری بر حسب طبیعت شناختی و مبنای تجربیشان طبقه‌بندی ارائه کردند که در مطالعات دانشمندان معناشناس از جمله جانسون، لیکاف، لیکاف و ترنر[3]، گیبز و کلستون[4] و کینکی دیده می­شود (شعبانیان، 1391: 45). آن دو طرح‌واره­ها را در هشت دستة فضا، مهارشدگی، جابه‌جایی، توازن، نیرو، پیوستگی، همسانی و موجودیت تقسیم‌بندی کردند و برای هر طرح‌واره نیز تعدادی زیرمجموعه قائل شدند که در ادامه ذکر خواهد شد.

2-2. راهکارهای ترجمه

«مترجمان تحت تأثیر ساختارهای بنیادین شناختی از روش­های گوناگونی برای ترجمة طرح‌واره­ها استفاده کرده­اند که می­توان آن­ها را در چهار شیوة کلی زیر خلاصه کرد:

- انتقال طرح‌وارة مبدأ با ساختار زبانی مشابه به زبان مقصد

- انتقال طرح‌وارة مبدأ با ساختار زبانی بسط یافته یا متفاوت به زبان مقصد

- جایگزین کردن طرح‌وارة مبدأ با طرح‌وارة مقصد

- حذف طرح‌وارة مبدأ در زبان مقصد» (ایرانمنش، 1400: 28-30).

3. اشتغال

«اشتغال» از جمله مباحث نحوی است که سیبویه به تفصیل به آن پرداخته است و 11 باب (8666 کلمه) از جلد اول کتاب خویش را به آن اختصاص داده است. «اشتغال» در لغت به معنای «مشغول و سرگرم شدن به چیزی و فراموش کردن چیز دیگری» است و در اصطلاح نحوی به صورت زبانی اطلاق می‌شود که فرمول «اسم مقدم + عامل (فعل/ شبه‌الفعل) + ضمیر اسم مقدم/ سبب اسم مقدم» بر آن منطبق باشد (سیوطی، بی­تا: 52). اسم مقدم مشغولٌ‌عنه و ضمیر یا سبب آن مشغولٌ‌به نامیده می­شود. از نظر زبانی اعراب مشغولٌ‌به ثابت و دائماً مفعولٌ‌به و منصوب است، اما مشغولٌ‌عنه گاهی به عنوان مبتدا، مرفوع و گاهی به عنوان مفعولٌ‌به برای عامل محذوف منصوب می­آید. سیبویه در کتاب خویش به موضوعاتی چون «معرفی و تعریف اولیة باب اشتغال، مشغولٌ‌عنه واقع شدن ظرف­های متصرف، بررسی موارد ارجحیت نصب مشغولٌ‌عنه، بررسی موارد ارجحیت رفع مشغولٌ­عنه، بررسی وجوب نصب مشغولٌ‌عنه، بررسی وجوب رفع مشغولٌ‌عنه، بررسی اشباه الفعل­ها به عنوان مشغول، نحوة تمییز اسلوب اشتغال از غیراشتغال با عنایت به محل ضمیر مشغولٌ‌عنه پرداخته است (کرم‌زادگان، 1395: 194- 260).

این مقاله می­کوشد با استخراج و تحلیل طرح‌واره­هایی که سیبویه در گفتار خویش به‌کار برده است، الگوهای زبانی و صورت­های ذهنی وی را در دستورنویسی تبیین سازد تا خوانندة الکتاب با این اثر مأموس­تر شده و آسان­تر در مسیر دشوار درک معنا از این کتاب ثمین و ثقیل گام بردارد.

4. ارائه و تحلیل داده­ها

4-1. طرح‌وارة فضا

طرح‌وارة فضا که جانسون آن را طرح‌وارة جهتی می­نامد، «مفاهیم را با اعطای صورت مکانی در جهت­های متقابل به یکدیگر مرتبط می­کند و با تصویر هندسی که در ذهن به وجود می­آورد، درکی جدید می­سازد» (حاجیان و زعفرانلو، 1389: 11) و به هفت زیر مجموعة بالا- پایین، جلو- عقب، راست- چپ، نزدیک- دور، مرکز- حاشیه، تماس، مستقیم و عمودیت تقسیم می­شود.

سیبویه در شرح و توضیح مباحث مربوط به باب اشتغال از 84 طرح‌وارة فضا استفاده کرده است؛ 64 طرح‌واره بر مفهوم عقب- جلو، 13 طرح‌واره بر مفهوم دور- نزدیک و 8 طرح‌واره بر مفهوم چپ- راست دلالت می­کند.

4-1-1. طرح‌وارة عقب- جلو

در ترجمة الکتاب، 61 طرح‌وارة عقب- جلو با ساختار زبانی مشابه و بنا بر راهکار گرته‌برداری به زبان مقصد ترجمه شده­اند:

متن اصلی: «هذا باب ما یکون فیه الاسم مبنیا علی الفعل قدّم أو أخّر» (سیبویه، 1988: 80).

ترجمه: «مواردی که اسم چه مقدم باشد چه مؤخر، معمول فعل واقع می­شود» (کرم‌زادگان، 1395: 194).

همانطور که مشاهده می­شود، سیبویه در اینجا برای فعل که یک مفهوم انتزاعی است، یک موقعیت مکانی قائل شده است، سپس جایگاه اسم را نسبت به فعل می‌سنجد و آن را جلو یا پشت فعل قرار می­دهد. در ترجمه نیز این مفهوم بدون هیچ تغییری انتقال داده شده است.

سه طرح‌وارة عقب– جلو به منظور تصریح و شفاف‌سازی در ترجمه حذف شده­اند که در اینجا یک نمونه بررسی می­شود:

 متن اصلی: «ومثل ترک إظهار الفعل ههنا ترک الإظهار فی الموضع الذی تقدّم فیه الإضمار» (سیبویه، 1988: 81).

ترجمه: «نظیر ذکر نکردن فعل محذوف در این­جا، ذکر نکردن اسم ظاهر (در اسلوب مدح و ذم) است که به جای آن ضمیر آورده می­شود» (کرم‌زادگان، 1395: 196).

در نمونة اخیر، سیبویه محذوف بودن عامل نصب مشغولٌ‌عنه را با اسلوبی از مدح و ذم مقایسه می­کند که در آن سبب مدح و ذم به صورت نکره و منصوب می­آید؛ مانند عبارت «نعم طالبا علی». نحوی‌ها معتقد هستند که فاعل «نعم» در اینجا ضمیر "هو» مستتر است که جلوتر از «طالبا» آمده است. بنابراین، سیبویه برای «طالبا» یک موقعیت مکانی متصور می­شود که یک ضمیر فرضی پیش از آن آمده است. از آنجایی که سیبویه از «ال» عهد ذهنی در کلمة «موضع» استفاده کرده و هیچ اشارة دیگری به موضوع قیاس مورد نظر خود نکرده است، در ترجمه بنا بر راهکار تصریح، توضیحاتی اضافه شده و برای فهم آسان­تر، طرح‌واره حذف شده است.

4-1-2. طرح‌وارة چپ- راست

همانطور که پیشتر نیز مطرح شد، سیبویه برای واژگان یک موقعیت مکانی متصور می­شود. سپس موقعیت مکانی واژگان را نسبت به هم ارزیابی می­کند. در هشت مورد برای کلمات دو جهت چپ و راست قائل شده است و با استفاده از فعل یلی، یک واژه را سمت چپ یک واژة دیگر و بدون فاصله قرار می­دهد. در ترجمه نیز این هشت طرح‌واره با ساختار زبانی یکسان،به زبان مقصد انتقال داده شده­اند.

متن اصلی: «ولا یکون الذی یلیها غیره مظهرا أو مضمرا» (سیبویه، 1988: 98)

ترجمه: «و کلمه­ای به جز فعل، چه مذکور باشد، چه مقدر، در پی آن­ها نمی­آید» (کرم‌زادگان، 1395: 223).

4-1-3. طرح‌وارة دور– نزدیک

در 13 مورد، سیبویه یک صورت زبانی را یک موقعیت مکانی می­داند که صورت زبانی دیگری نسبت به آن دور یا نزدیک است. به طور مثال، منصوب آوردن مشغولٌ‌عنه یک موقعیت مکانی است که «زید» در جملة «زیدا ضربته» به آن نزدیک­تر و در جملة «زید مررت به» از آن دورتر است؛ «فإن قلت: زید مررت به فهو من النصب أبعد من ذلک» (سیبویه، 1988: 83).

در ترجمة 10 مورد با ساختار زبانی یکسان به زبان مقصد ترجمه شده­اند. دو طرح‌واره در زبان مقصد، حذف و یک طرح‌واره با طرح‌وارة جایگزین منتقل شده است.

متن اصلی: «والرفع فی هذا أحسن وأجود؛ لأنّ أقرب إلی ذلک أن تقول: مررت بزید ولقیت أخا عمرو» (سیبویه، 1988: 84).

ترجمه: «مرفوع آوردن زید در عبارت­های (ی نظیر) زید مررت به وزید لقیت أخاه بهتر و نیکوتر است؛ زیرا عبارت­های (ی نظیر) مررت بزید ولقیت أخا زید به منظور اعمال فعل مناسب­تر هستند» (کرم‌زادگان، 1395: 199).

   همان طور که مشاهده می‌شود به منظور تصریح و فهم آسان­تر، طرح‌واره در زبان مقصد حذف شده و موضوع با گفتاری ملموس­تر بیان شده است.

  متن اصلی: «وأمّا الانتصاب ثمَّ وههنا فمن وجه واحد» (سیبویه، 1988: 102).

ترجمه: فلسفة نصب مشغولٌ­عنه در اسلوب استفهام همان فلسفه­ای است که خارج از اسلوب استفهام ذکر شده است (کرم‌زادگان، 1395: 228)

این جمله از بابی گزینش شده است که سیبویه در آن به بررسی اعراب مشغولٌ‌عنه در اسلوب استفهام می­پردازد. سپس برای تکمیل توضیحات خود به مقایسة جمله­های استفهامی با جمله­های خبری می­پردازد که در باب­های پیشین آن­ها را تحلیل کرده است. در ذهن وی، جملات خبری و جملات استفهامی هر یک در یک موقعیت مکانی و با فاصله از هم قرار دارند. در ترجمة به منظور تصریح و ملموس‌سازی، طرح‌وارة دور– نزدیک با طرح‌وارة مهارشدگی جایگزین شده است؛ ابتدا به اسلوب استفهام و غیر استفهام تصریح شده، سپس هر دو اسلوب به مثابة ظرفی تلقی شده­اند که منصوب بودن مشغول­عنه نیز مظروف آن است. در جدول (1)، توزیع فراوانی طرح‌وارة فضا ارائه شده است.

جدول 1. توزیع فراوانی طرح‌وارة فضا

4-2. طرح‌وارة مهارشدگی

طرح‌وارة مهارشدگی که جانسون آن را طرح‌وارة حجمی نامیده است در مدل ایوانز و گرین دارای پنج زیر مجموعة ظرف، داخل- خارج، سطح، پر- خالی و محتوا است.

«به اعتقاد جانسون درک انسان از مفهوم انتزاعی حجم، ریشه در تجربة او از وجود فیزیکی خود یا به عبارتی فضای اشغال شده توسط بدن او دارد.همچنین انسان می­تواند خود را مظروف مکان­های دارای حجم نظیر تخت، اتاق یا خانه دانسته و حتی این تجربة فیزیکی را به مفاهیم انتزاعی حجم‌ناپذیر نیز بسط و گسترش دهد و بر مبنای آن به درک و تولید طرح‌واره­های انتزاعی حجم بپردازد» (Evans & Green, 2006: 56).

در 11 بابی که از کتاب سیبویه به مبحث اشتغال اختصاص داده شده است در مجموع 120 طرح‌وارة مهارشدگی یافت شد: 26 طرح‌وارة ظرف، 14 طرح‌وارة داخل، 4 طرح‌وارة خارج، یک طرح‌وارة خالی و 75 طرح‌وارة سطح.

4-2-1. طرح‌وارة ظرف

در ترجمة الکتاب، هشت طرح‌وارة ظرف با ساختار زبانی مشابه و بدون تغییر به زبان مقصد منتقل شده­اند.

متن اصلی: «هذا باب من الاستفهام یکون الاسم فیه رفعًا» (سیبویه، 1988: 127).

ترجمه: «اسلوب استفهامی که مشغول­عنه در آن مرفوع است» (کرم‌زادگان، 1395: 260).

 در اینجا جملات استفهامی به مثابة یک ظرف بوده و اسم مرفوع مظروف آن است. طرح‌واره عیناً به زبان مقصد انتقال داده شده است.

از 18 طرح‌وارة باقیمانده، دو طرح‌وارة با طرح‌وارة دیگری جایگزین شده است:

 متن اصلی: «هذا باب ما ینتصب فی الألف» (سیبویه، 1988: 101).

ترجمه: «نصب مشغولٌ‌عنه پس از همزة استفهام» (کرم‌زادگان، 1395: 227).

در اینجا سخن از منصوب آوردن مشغولٌ­عنه پس از ادات استفهام است. همانطور که در متن عربی مشاهده می‌شود، سیبویه همزة استفهام را یک ظرف می­بیند که منصوب آوردن اسم به عنوان مظروف در آن گنجانده می­شود، اما در ترجمه بنا به راهکار تصریح و آسان‌سازی فهم، طرح‌وارة عقب– جلو جایگزین طرح‌وارة ظرف شده است.

16 طرح‌وارة ظرف در زبان مقصد به منظور ترجمة اصطلاحی یا تصریح حذف شده­اند:

متن اصلی: «کما لم یکن النصب فیما أتممتَ به الاسم یعنی الصلة» (سیبویه، 1988: 88).

ترجمه: «از دیگر موارد عدم جواز نصب، اسم موصول است ...» (کرم‌زادگان، 1395: 205).

                در متن مبدأ، اسم موصول ظرفی است که اعراب نصب مظروف آن است، اما در متن مقصد ترجمه از نوع اصطلاحی و طرح‌واره حذف شده است.

متن اصلی: «یجوز فیه ما یجوز فیه» (سیبویه، 1988: 91).

ترجمه: هر آنچه برای اسم مزبوز جایز است، برای مشغولٌ‌عنه نیز جایز می‌شود (کرم‌زادگان، 1395: 212).

در اینجا دو اسم داریم که هر کدام یک ظرف مستقل در نظر گرفته شده است و جوازهای نحوی مظروف این دو ظرف هستند. در ترجمه به منظور تصریح، طرح‌وارة ظرف حذف شده و موضوع قابل فهم­تر منتقل شده است.

4-2-2. طرح‌وارة داخل- خارج

10 طرح‌واره از 14 طرح‌وارة داخل بدون تغییر و با ساختار مشابه به زبان فارسی انتقال داده شده­اند:

متن اصلی: «فأدخله فی الباب الذی تقدّم فیه الصفة» (سیبویه، 1988: 107).

ترجمه: «عبارت مورد نظر به بابی برده شود که صفت بر اسم پایانی مقدم شود» (کرم‌زادگان، 1395: 235).

در اینجا مراد سیبویه از «بابی که صفت بر اسم پایانی مقدم کردد»، نعت سببی است؛ همانطور که مشاهده می‌شود، نعت سببی یک ظرف پنداشته شده است و جملة مورد نظر به درون آن ظرف ریخته می­شود.

در چهار مورد طرح‌واره در زبان فارسی حذف شده است:

متن اصلی: «ویدخل النصب فیه، کما دخل فی الاسم الأوّل» (سیبویه، 1988: 85).

ترجمه: اعراب نصب به این ظرف­ها تعلق می­گیرد، چنان­که به اسم اول در عبارت­هایی نظیر «زید ضربته») تعلق گرفت (کرم‌زادگان، 1395: 201).

ظرف­ها و اسمی مانند «زید» یک ظرف است که اعراب نصب داخل آن ریخته می­شود. در ترجمة فارسی به منظور تصریح و آشنایی زایی برای ذهن از ساختار زبانی استفاده شده است که فاقد طرح‌واره است.

چهار طرح‌وارة خارج به کار رفته شده در مباحث اشتغال الکتاب با ساختار زبانی مشابه به زبان فارسی انتقال داده شده­اند:

متن اصلی: «لأنّ المضمر قد خرج من الفعل» (سیبویه، 1988: 83).

ترجمه: «زیرا ضمیر از لفظ فعل خارج شده است» (کرم‌زادگان، 1395: 198).

فعل یک ظرف است و ضمیر به عنوان مظروف، از آن خارج شده است.

4-2-3. طرح‌وارة پر– خالی

در پیکرة مورد پژوهش تنها یک طرح‌وارة خالی یافت شد که در ترجمه به دنبال ترجمة اصطلاحی، حذف شده است:

متن اصلی: «لأنّک إنّما تجیء بالاستفهام بعد ما یفرغ من الابتداء» (سیبویه، 1988: 128).

ترجمه: «زیرا اداوت استفهام زمانی به کار برده می­شوند که اعراب اسم تعیین شده باشد» (کرم‌زادگان، 1395: 261).

4-2-4. طرح‌وارة سطح

این طرح‌واره به سطح تماس دو جسم مجزا اشاره دارد (Pena, 2008: 1042)؛ به دیگر سخن، یک طرح‌وارة مهارشدگی در حالت پیش نمونه دارای سه بعد درون، مرز انفصال و بیرون است، اما با مواردی روبه‌رو هستیم که تنها دارای دو بعد مرز انفصال و بیرون هستند مانند تخت. چنین مواردی سبب شکل‌گیری طرح‌وارة سطح شده است.

این طرح‌واره در پیکرة مورد پژوهش با بسامد 75 به سه صورت و در قالب­های زبانی معین به کار رفته است. قالب اول که دارای بالاترین بسامد است و در باب­های مورد پژوهش 53 بار تکرار شده است، از الگوی «بناء الکلمة علی کلمة أخری» تبعیت می­کند؛ سیبویه یک کلمه را به مثابة یک شیء فیزیکی دارای سطح می­بیند و کلمة دیگری را روی آن قرار می­دهد. معادل اصطلاحی این صورت ذهنی «اسناد بین دو کلمه» یا «معمول قرار دادن یکی برای دیگری» است.

در ترجمة این ساختار زبانی، 29 طرح‌واره بنا بر راهکار ترجمة اصطلاحی با طرح‌وارة نیرو جایگزین و به زبان مقصد منتقل شده است:

متن اصلی­: «ومثل هذا فی البناء علی الفعل وبناء الفعل علیه «أیّهم»» (سیبویه، 1988: 84).

ترجمه: «أیّهم» در معمول فعل واقع شدن و خبر واقع شدن فعل برای آن نظیر «زید» است (کرم‌زادگان، 1395: 199).

در اینجا واژگان از جمله «زید» که در جملات پیشین ذکر شده است، «أیّ» و فعل­ها یک شیء فیزیکی مسطح فرض شده­اند که یکی بر روی دیگری قرار می­گیرد و ساخته می­شود. اما در ترجمه از معادل اصطلاحی آن استفاده شده، و طرح‌وارة سطح تبدیل به طرح‌وارة نیرو– اجبار شده است.

 24 طرح‌وارة باقیمانده بدون تغییر در زبان فارسی انعکاس داده شده­اند:

متن اصلی: «فإذا بنیت الفعل علی الاسم قلت: «زید ضربته»، فلزمته «الهاء»» (سیبویه، 1988: 81).

ترجمه: «به دنبال پایه‌گذاری فعل بر اسم در عبارت «زید ضربته»، آوردن ضمیر «هاء» الزامی است» (کرم‌زادگان، 1395: 196).

دومین ساختار پرکاربرد با بسامد 22، ساختار «جری ...مجری ....» است. در مواردی که سیبویه قصد دارد بین دو ساختار زبانی مشابهت برقرار کند و برای هر دو حکم یکسان صادر کند از این اسلوب زبانی استفاده می­کند. یک ساختار زبانی یا یک کلمه یا یک قاعدة دستوری را مثابة یک سطح فیزیکی در نظر می­گیرد که ساختار یا کلمه یا قاعدة دیگری بر آن سطح جاری می‌شود.

در ترجمة این 22 طرح‌واره از راهکار ترجمة اصطلاحی استفاده شده و طرح‌وارة سطح به طرح‌وارة همسانی تبدیل شده است.

متن اصلی: «فجری هذا علی ما جری علیه قولک: «أکرمت زیدا»» (سیبویه، 1988: 83).

ترجمه: «عبارت «زید لقیت أخاه» به منزلة عبارت «أکرمت زیدا است»» (کرم‌زادگان، 1395: 199).

سومین ساختار دارای طرح‌وارة سطح که به صورت متفرقه و معدود به‌کار برده شده با حرف جر علی شکل گرفته و در ترجمه حذف شده است:

متن اصلی: «فیجیء علی معنی «هذا یضرب»» (سیبویه، 1988: 130).

ترجمه: «معنای «هذا یضرب» اراده می­شود» (کرم‌زادگان، 1395: 264).

معنای یک جمله که یک مفهوم انتزاعی است، یک سطح فیزیکی است و معنای یک جملة دیگر که خود نیز انتزاعی است، روی این سطح سرازیر می­شود.

در جدول (2)، توزیع فراوانی طرح‌وارة مهارشدگی ارائه شده است.

جدول 2. توزیع فراوانی طرح‌وارة مهارشدگی

4-3. طرح‌وارة جا‌به‌جایی

این طرح‌واره که جانسون آن را «طرح‌واره حرکتی» نامیده، بنابر حرکت انسان یا حرکت پدیده­های اطراف وی در ذهن پایه‌ریزی شده است. ایوانز و گرین برای این طرح‌واره دو زیر مجموعة نیروی جنبشی و مبدأ- مسیر- مقصد قائل شده‌اند.

طرح‌واره­های جا‌به‌جایی به‌کار رفته در مباحث باب اشتغال به چهار دسته تقسیم می­شوند: طرح‌واره­هایی که دربردارندة مقصد هستند و پنج بار به‌کار برده شده­اند؛ مانند:

متن اصلی: «أضیف الفعل إلیه ب- «الباء» ولم یوصل إلیه الفعل فی اللفظ» (سیبویه، 1988: 83).

ترجمه: «فعل با حرف «ب-» به ضمیر رسیده، و در لفظ به آن نرسیده است» (کرم‌زادگان، 1395: 198).

   در اینجا فعل یک مسیر پیما است و مقصد آن ضمیری است که پس از فعل می­آید. همانطور که در ترجمه مشاهده شد، طرح‌واره بدون تغییر در زبان فارسی نیز بازنمود شده است، اما در چهار طرح‌وارة باقیمانده، بنابر ترجمة اصطلاحی، طرح‌واره در زبان فارسی منعکس نشده است:

متن اصلی: «وإن کان الفعل لایصل إلیه إلّا بحرف الإضافة» (سیبویه، 1988: 92).

ترجمه: «با وجود اینکه فعل «مررت» فقط با حرف جر به کار می­رود» (کرم‌زادگان، 1395: 213).

دستة دوم طرح‌واره­هایی هستند که بر مبدأ دلالت دارند و سه بار به‌کار برده شده­اند و دو مورد در ترجمه با ساختار مشابه منتقل شده­اند:

متن اصلی: «إذا کان من تمامه ولم یرجع إلی الأوّل» (سیبویه، 1988: 135).

ترجمه: «و جواب شرط هرگاه تمام کنندة معنای شرط باشد و به ابتدای کلام باز نگردد» (کرم‌زادگان، 1395: 270)

یک بار نیز بنابر راهکار ترجمة اصطلاحی، طرح‌وارة نیرو- اجبار جایگزین طرح‌وارة جا‌به‌جایی مبدأ شده است:

متن اصلی: «وترفع الجواب حین یذهب الجزم من الأوّل فی اللفظ» (سیبویه، 1988: 134).

ترجمه: «هرگاه فعل شرط در لفظ مرفوع آورده شود، جواب شرط نیز مرفوع آورده می­شود (کرم‌زادگان، 1395: 269).

اعراب جزم مسیر پیمایی است که از مبدأ حرکت یعنی فعل شرط رهسپار می­شود. این صورت ذهنی در واقع بر مرفوع بودن فعل شرط دلالت دارد. بنابراین، در ترجمه شاهد جایگزینی طرح‌واره­ها با هم هستیم.

دستة سوم طرح‌واره‌هایی هستند که دلالت بر «مسیر» یا «مسیر+ مقصد» دارند و بسامد آن­ها هفت است و بنابر ترجمة اصطلاحی یا در زبان مقصد حذف شده­اند یا با طرح‌وارة نیرو جایگزین شده­اند:

متن اصلی: «یرید «أصابوه» ولا سبیل إلی النصب وإن ترکت «الهاء»» (سیبویه، 1988: 88).

ترجمه: «مراد شاعر «أصابوه» بوده است. علی رغم عدم ذکر ضمیر رابط، منصوب آوردن مال غیر ممکن است» (کرم‌زادگان، 1395: 205).

اعراب نصب به مثابة مقصدی است که تمام راه­های منتهی به آن مسدود است. در ترجمه اصطلاح «منصوب آوردن» استفاده و منجر به حذف طرح‌واره شده است.

متن اصلی: «فجاء بالفعل بعد أن مضی فیهما الرفع» (سیبویه، 1988: 143).

ترجمه: «لذا پس از این­که «زانیة» و «زانی» مرفوع به ابتدائیت گردیده­اند، «فاجلدوا» آورده شده است» (کرم‌زادگان، 1395: 280).

   دو واژة «زانیة» و «زانی» که سیبویه پیشتر آن­ها را ذکر کرده است به مثابة یک مسیر تلقی شده­اند که اعراب رفع همچون یک رهگذر این مسیر را پیموده است. در ترجمه با به‌کارگیری اصطلاح نحوی، طرح‌وارة نیرو- اجبار جایگزین شده است.

متن اصلی: «فلا سبیل له علیه» (سیبویه، 1988: 134).

ترجمه: «لذا «تضرب» نمی­تواند بر آن عمل کند» (کرم‌زادگان، 1395: 269)

طرح‌وارة نیرو – اجبار جایگزین طرح‌وارة جا‌به‌جایی- مسیر – مقصد شده است.

دستة چهارم طرح‌واره­هایی هستند که بر یک مکان دلالت می­کنند و یک قاعدة دستوری یا یک واژه در مکان خود مستقر است و واژة دیگری نیز در همان مکان مستقر می‌شود. این طرح‌واره 35 بار استفاده شده است.

متن اصلی: «فإذا قلت: «یوم الجمعة صمته»، ف- «صمته» فی «موضع مبارک»» (سیبویه، 1988: 84).

ترجمه: «در عبارت «یوم الجمعة صمته»، «صمته» در جایگاه  «مبارک» واقع شده است» (کرم‌زادگان، 1395: 200).

جدول 3. توزیع فراوانی طرح‌وارة جا‌به‌جایی

4-4. طرح‌وارة نیرو

این طرح‌واره که جانسون از آن با عنوان «قدرتی» یاد می­کند، دارای هشت زیر مجموعة اجبار، مانع، نیروی متقابل، تغییر مسیر یا انحراف، رفع مانع، توانایی، جذب (کشش) و مقاومت است.

یافته­های این پژوهش حاکی از این است که در الکتاب سیبویه، دو نوع طرح‌وارة نیرو به‌کار رفته است: طرح‌وارة اجبار یا فشار 120 بار و طرح‌وارة مانع سه بار.

4-4-1. طرح‌وارة اجبار

طرح‌وارة اجبار یا فشار که همان تحت تأثیر قرار دادن یا تحت تأثیر قرار گرفتن است در الکتاب خود به دو دسته تقسیم می­شود:

الف- شخص بر شیء که تعداد دفعات تکرار آن 75 بار است و به دو صیغة غائب و مخاطب به کار رفته است. در ترجمة فارسی طرح‌واره با حفظ ساختار و به صورت سوم شخص آورده شده است.

متن اصلی: «فإن لم تُجزم الآخر، نصبتَ» (سیبویه، 1988: 133).

ترجمه: «اگر جواب شرط مجزوم نگردد، (اسم پیش از ادات شرط) منصوب آورده می­شود» (کرم‌زادگان، 1395: 268).

­فعل جواب شرط و اسم پیش از ادات شرط به مثابة یک شیء فیزیکی هستند که متکلم بر آن­ها اعمال قدرت می­کند و باعث پذیرش صورت­های جدیدی در آن­ها می­شود. در متن مقصد صیغة مخاطب به سوم شخص تغییر داده شده است.

متن اصلی: «ومن قال «زیدا ضربته»، قال: «أزیدا أخاه تضربه». فإنّما نصب «زیدا»» (سیبویه، 1988: 105).

ترجمه «هر کس بگوید: «زیدا ضربته»، می­گوید: «أزیدا أخاه تضربه». در نتیجه «زید» را منصوب آورده است» (کرم‌زادگان، 1395: 232).

   فاعل «نصب» در متن مبدأ «هو» مستتر است که به «من» باز می­گردد. در متن مقصد نیز صیغة فعل عینا منتقل شده است.

ب) شیء بر شیء که 45 بار استفاده شده است و با ساختار مشابه در متن مقصد بازنمود بافته است.

متن اصلی: «ولو کان شیء من هذا ینصب شیئا فی الاستفهام» (سیبویه، 1988: 128).

ترجمه: «اگر در اسلوب استفهام، کلمه­ای در صله، اسم پیش از موصول را نصب می­داد» (کرم‌زادگان، 1395: 262).

4-4-2. طرح‌وارة مانع

از تجربة برخورد کردن با یک مانع در ذهن شکل می­گیرد و یک چیز یا یک شخص مانع از حرکت یک چیز یا یک شخص دیگر می‌شود.  این طرح‌وارة در باب­های مورد پژوهش سه بار به‌کار رفته و با ساختار مشابه در ترجمه نیز انعکاس داده شده است:

متن اصلی: «حتّی یمتنع من أن یکون یعمل فیه» (سیبویه، 1988: 85).

ترجمه: «عامل قرار دادن فعل برای غیر اسم، مانع از عملکرد نحوی آن بر اسم می­شود» (کرم‌زادگان، 1395: 201).

عمل نحوی فعل یک پدیده­ای فیزیکی در نظر گرفته می­شود که همچون یک سد مانند عملکرد مجدد فعل می‌شود. فعلی که خود نیز یک شیء فیزیکی قلمداد شده است که قدرت اعمال نیرو دارد.

جدول 4. توزیع فراوانی طرح‌وارة نیرو

بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با تکیه بر مدل طرح‌واره­ای گرین و ایوانز (2006) و با نمونه‌گیری از 11 باب (8666 کلمه) از الکتاب سیبویه که به موضوع اشتغال اختصاص یافته­اند به استخراج و بررسی طرح‌واره­های تصوری و بازنمود آن در ترجمة فارسی پرداخت.

   در مجموعِ 377 طرح‌وارة یافته شده، طرح‌وارة نیرو با 123 بار تکرار پربسامدترین طرح‌واره و پس از آن طرح‌وارة مهارشدگی با 120 بار تکرار دومین طرح‌وارة پر بسامد شناخته شد.

جدول 5، توزیع فراوانی طرح‌واره­ها (درصد)

همچنین آمار ارائه شده درم ورد عملکرد مترجم الکتاب به ما نشان داد که طرح‌واره­ها در هر دو زبان فارسی و عربی یکسان هستند و حذف یا جایگزینی طرح‌واره­ها در فرآیند ترجمه به ویژگی­های سبک‌ساز سیبویه و نه تفاوت ساختاری دو زبان باز می­گردد؛ زیرا در نمونه‌های تحلیل، مشاهده شد این تفاوت­های طرح‌واره­ای در زبان مقصد بنابر راهکار تصریح یا ترجمة اصطلاحی ایجاد شده است. علاوه بر این، بسامد بالای طرح‌واره­ها ما را به سوی بدن مندی در دستور نویسی زبان عربی سوق می­دهد.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

[1]. Evans, V. & Green, M.

[2]. Lakaff, G.

[3]. Lakaff,G. & Turner, M.

[4]. Gibbs, Jr. & Colston, H.