نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشیار، گروه زبان و ادبیات عربی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
چکیده
دیوان غزلیات حافظ نخستین بار در میانه‌های سدۀ بیستم میلادی توسط ابراهیم امین الشواربی به عربی برگردانده شد و از آن پس کسانی چون محمد الفراتی، علی عباس زلیخه و صلاح الصاوی همه غزلیات یا منتخباتی از آن را به عربی ترجمه کردند. نگارنده در این مقاله برآن است تا دو ترجمۀ امین الشواربی و علی عباس زلیخه را مورد نقد و بررسی قرار دهد. از عمده‌ترین نقاط ضعف و کاستی‌های هر دو ترجمه نخست خوانش نادرست ابیات و تلقی و دریافت اشتباه پیام و سپس برابرگزینی‌های نامناسب و گاه غلط مترجمان است. عدم آشنایی کافی به روح زبان فارسی و به ویژه عدم درک درست تشبیهات و استعارات زیبا و دلنشین و گاه عبارات دارای ایهام و پیچیده و معلق حافظ در موارد بسیاری دو مترجم را در انتقال صحیح پیام ناکام گذاشته و منجر به تحریف متن شده است. همچنین شیوۀ بیان و انتقال مفاهیم به ویژه در ترجمۀ علی عباس زلیخه نه تنها توان همسنگی و همآوردی با زبان دلنشین، استوار و اعجازگونۀ حافظ را ندارد که گاه فرسنگ‌ها از آن به دور است؛ به‌گونه‌ای که در هر دو ترجمه، گاه نه تنها آن پیام، تأثیر، زیبایی و شیرینی و حلاوت معانی رمزی حافظ و آن تفکرات عمیق و اندیشه‌های والای وی که در زیباترین قالب‌ها عرضه شده است به زبان مقصد و گیرنده منتقل نمی‌شود که با ارائۀ مفاهیم و معانی سست و گاه سخیف، لسان‌الغیب که در یک کلام نماد ادبیات و فرهنگ ایرانی و روح زبان فارسی است در چشم عرب‌زبانان تا حد شاعری عادی و حتی گاه بیهوده‌گو فرو می‌لغزد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
An Approach to the Critique and Analysis of the Arabic Translations of Some Ghazals of Hafez by Amin al-Shawarbi and Ali Abbas Zulekha
نویسنده [English]
- Eenayatallah Fatehinejad
Associate Professor, Department of Arabic Language and Literature, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
چکیده [English]
Abstract
The Divan of Hafez’s ghazals was first translated into Arabic in the mid‑20th century by Ibrahim Amin al‑Shawarbi. Since then, figures such as Muhammad al‑Furati, Ali Abbas Zulekha, and Salah al‑Sawi have rendered either the entire collection or selected portions into Arabic. In this article, the author seeks to critically examine the translations by Amin al‑Shawarbi and Ali Abbas Zulekha. The primary weaknesses in both translations arise first from an erroneous reading of the verses and a flawed interpretation of the intended message, and second from the use of inappropriate or occasionally incorrect lexical equivalents. The translators’ insufficient familiarity with the spirit of the Persian language—especially their inability to grasp Hafez’s elegant, captivating metaphors, similes, and often ambiguous or intricate expressions—has frequently hindered their ability to convey the original message accurately, resulting in textual distortions.
Furthermore, the mode of expression and transmission of concepts, particularly in Zulekha’s translation, not only fails to match the enchanting, robust, and almost miraculous quality of Hafez’s language but at times diverges significantly from it. In several instances, neither translation succeeds in transferring the profound thoughts, sublime ideas, and cryptic meanings of Hafez—presented in the most exquisite forms—to the target language and its audience. Instead, the rendering of weak or even trivial interpretations has, in effect, reduced Lesan al-Ghayb (the Tongue of the Unseen)—who epitomizes Persian literature, culture, and the very soul of the Persian language—to that of an ordinary, or even nonsensical, poet in the eyes of Arabic readers.
Keywords: Hafez’s ghazals, Critique, Arabic translations, al‑Shawarbi, Zulekha.
Introduction
There is no doubt that translating poetry—a medium imbued with human emotions and sentiments—is an exceedingly challenging task, and the deeper the poetry, the more formidable its translation becomes. This is particularly true for Hafez’s Divan of ghazals. Through creativity and innovation, Hafez employs a language of symbols and exquisite metaphors, crafting a linguistic style that is uniquely his own. His artistry lies in the manner in which words in his poetry depart from their literal meanings and, much like actors on a stage, assume roles far removed from their inherent definitions. Words that in everyday usage might carry negative or vulgar connotations—such as those for taverns, drunkenness, or rogue mystics—are, in Hafez’s poetic realm, endowed with a refined and unexpected beauty. Conversely, terms associated with sanctity and spiritual elevation—like mosque, khanqah (Sufi lodge), Sufi, ascetic, and pious sheikh—are stripped of their hallowed character and sometimes burdened with negative or trivial implications.
Thus, if the translator of Hafez’s poetry—known as Lesan al-Ghayb (the Tongue of the Unseen) and who, as he himself asserts, composes his verses through divine inspiration—fails to familiarize himself with the poet’s distinctive language and does not fully apprehend the symbolic nuances, lofty themes, and profound ideas expressed in the most elegant forms, the resulting translation will inevitably convey weak or even absurd concepts to the reader. The research methodology of this article is descriptive-analytical, grounded in a detailed critique of the translated verses.
Literature Review
In recent years, several theses and articles have been published critiquing the Arabic translations of Hafez’s ghazals. These include:
A Short Critique of Salah al‑Sawi’s "Diwan al‑Ishq" by Professor Nader Nezam Tehrani (Literary Text Research Journal, Vol. 2, No. 6, Winter 1998);
Ibrahim Amin al‑Shawarbi and Muhammad al‑Furati’s Reception of Hafez Shirazi’s Eighth Ghazal by Dr. Hojjat Rasouli and Maryam Abbasalinejad in Research in Comparative Literature (No. 16, Winter 2014);
A Critique and Analysis of the Arabic Translations of Hafez’s Ghazals by Mohammad Reza Azizi in Arabic Language and Literature Journal (Issue 11, Fall/Winter 2014);
Ibrahim Amin al‑Shawarbi’s Reception of Hafez Shirazi’s Poetry (20 Ghazals as Samples), an article derived from Manijeh Teymouri’s MA thesis under the supervision of Seyyed Fazlollah Miraqadri, University of Shiraz, 2013;
A Comparative Study of Abbas Zulekha’s and the Researcher’s Reception (The First 20 Ghazals of the Divan), an article derived from Fatemeh Barzegar’s MA thesis under the supervision of Seyyed Fazlollah Miraqadri, University of Shiraz, 2016.
Additionally, Dr. Azartash Azarnoush, in his article “Hafez in the Realm of the Arabic Language” published in The Great Islamic Encyclopedia (Vol. 19, pp. 677–680, 2011), surveys the work and efforts of Arab scholars in Hafez studies and critiques various aspects of the Arabic translations of Hafez’s Divan.
Conclusion
Both Ali Abbas Zulekha and Amin al‑Shawarbi, in certain instances, either misunderstood the original message or misread the verses, thereby failing to adequately convey the concepts and meanings of Hafez’s poetry. In some cases, such misinterpretations have led to distortions of the original text.
Even when both translators managed to comprehend the source text, their translations often fell short in effectively communicating the intended concepts to an Arabic-speaking audience, resulting in a noticeable lack of equivalence and balance between the source and target texts.
In many instances, al‑Shawarbi—owing to his deeper familiarity with the Persian language and the idioms, expressions, and metaphors inherent in Hafez’s Divan—was more successful in selecting appropriate lexical equivalents and delivering a more acceptable translation.
Zulekha, on the other hand, does not adhere to a consistent translation methodology. At times, he employs a source-oriented approach, adhering to a literal, word‑for‑word translation in an attempt to remain completely faithful to the original text; at other times, he adopts a target-oriented approach, favoring a freer, more communicative style. In contrast, al‑Shawarbi has attempted to strike a middle ground by balancing fidelity to the source text with the selection of a more eloquent language for conveying its meanings—although this balance has not always been achieved successfully.
کلیدواژه‌ها [English]
- Hafez’s ghazals
- Critique
- Arabic translations
- al Shawarbi
- Zulekha
. مقدمه
تردیدی نیست که ترجمۀ شعر که بیان عواطف و احساسات انسانی است، کاری بس دشواراست و هر اندازه که شعر استوارتر باشد، ترجمه آن دشوارتر است؛ به خصوص دیوان غزلیات حافظ که شاعر در آن با خلاقیت و ابتکار و به‌کارگیری زبان رمز و استعاره‌های زیبا و دلنشین، زبانی اختراع کرده است که مختص خود اوست. هنر حافظ این است که در شعر او کلمات از معانی حقیقی و اصلی خود خارج شده و همچون بازیگران صحنه یک نمایش نقشی به جز حقیقت وجودی خود بازی می‌کنند و چه بسیار واژه‌هایی که در عالم واقع معنایی ناپسند و منفی دارند، همچون خرابات و خراباتی و میخوارگی و رندی و رندان می پرست، اما حافظ در عالم شعر آن‌ها را لباسی زیبا پوشانده است؛ این در حالی است که به طور برعکس، زیبایی، تعالی و قداست کلماتی مانند مسجد، خانقاه، صوفی و زاهد و شیخ پاکدامن را از آن‌ها سلب کرده و معنایی منفی و گاه پست وسخیف و حقیر به آن‌ها بخشیده است.
بنابراین اگر مترجمِ اشعارحافظ که لسان‌الغیب است و به گفتۀ خود او، سروده‌هایش نوعی الهام خداوندی است: «حسد چه می‌بری ای سست نظم بر حافظ- قبول خاطر و لطف سخن خداداد است»، با زبان خاص شاعرآشنا نباشد و از آن معانی رمزی و مضامین و افکار و اندیشه‌های والا که در زیباترین قالب‌ها عرضه شده است، درک درستی نداشته باشد، مفاهیم و معانی سست و گاه سخیف به خواننده القا خواهد کرد و حافظ را که در یک کلام نماد فرهنگ ایرانی و روح زبان فارسی است در چشم غیرفارسی‌زبانان تا حد شاعری عادی و متوسط و حتی گاه مهمل‌باف تنزل خواهد داد و نه تنها خدمتی در حق شعر و ادب و فرهنگ ایرانی نخواهد کرد که چهرۀ آن را مخدوش خواهد ساخت.
ترجمۀ اشعار و غزلیات حافظ به زبان عربی با کار ابراهیم امین الشواربی آغاز می‌شود. وی در 1943 میلادی از رسالۀ دکتری خود تحت عنوان «حافظ الشیرازی شاعر الغناء و الغزل فی ایران» در دانشگاه فؤاد اول در قاهره دفاع کرد و یک سال بعد، آن را در مطبعة المعارف قاهره با مقدمۀ طه حسین به چاپ رسانید (ن. ک: آذرنوش، 1390: 19/677). سپس به ترجمۀ غزلیات حافظ روی آورد و کتاب أغانی شیراز أو غزلیات حافظ الشیرازی را در 1944 میلادی به همت لجنة التألیف والترجمة و النشر در 1944 میلادی در قاهره منتشر کرد. پس از وی محمد الفراتی (1880-1978 میلادی) شاعر و ادیب سوری گزیده‌ای از سروده‌های مولانا و سعدی و حافظ را در مجموعه‌ای به نام روائع من الشعر الفارسی (50 غزل) به عربی برگرداند؛ همچنین صلاح الصاوی 30 غزل از دیوان حافظ را با نام دیوان العشق در 1367ش (انتشارات رجا) ترجمه و چاپ کرده است. علی عباس زلیخه شاعر و ادیب سوری در 2008 و 2014 میلادی غزلیات حافظ را با نام مجموع دیوان حافظ الشیرازی به عربی ترجمه و شرح کرده است و اخیراً استاد نادر نظام تهرانی (1398) ترجمه‌ای منظوم از کل دیوان حافظ را منتشرکرده است. یوسف ویکتور الکک (کویت، 2000)، محمدمهدی جواهری در کنوز من الفرس، محمدعلی شمس‌الدین (بیروت، 2005) و عمر شبلی الصویری (بیروت، 2006) نیز منتخباتی از اشعار حافظ را به عربی برگردانده‌اند (برای اطلاع بیشتر دربارۀ این ترجمه‌ها، ن. ک: عزیزی، 1393: 89-91).
- پرسش‌ها و فرضیه‌های پژوهش
نگارنده در این مقاله ضمن ارج نهادن به تلاش‌های مترجمان غزلیات حافظ به عربی برآن است تا ترجمۀ امین الشواربی و علی عباس زلیخه از دیوان حافظ را با تکیه بر ترجمۀ غزل‌های سوم، یازدهم و یکصد و دهم مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد و برای سؤال‌های زیر پاسخی مناسب بیابد:
- چرا مترجمان دیوان حافظ از عهدۀ انتقال مفاهیم و مضامین والای شعر حافظ به خوبی برنیامده‌اند؟
- لغزش‌های مترجمان بیشتر در چه زمینه‌هایی بوده است؟
- کدام ترجمه در انتقال پیام از زبان مبدأ به زبان مقصد موفق‌تر بوده است؟
با توجه به پرسش‌های پژوهش، فرضیه‌های زیر مدنظر قرار گرفته است:
- هردو مترجم با اینکه زحمت بسیاری در ترجمۀ دیوان حافظ متحمل شده‌اند در انتقال معانی، مفاهیم و معادل‌یابی واژگان و کشف برابرگزینی‌ها گاه دچار ضعف وتزلزل شده‌اند؛ زیرا در موارد بسیاری جنبه‌های زیباشناختی و روح و جوهرۀ اشعار حافظ بر خود آنان پوشیده مانده است و در نتیجه به درستی به زبان مقصد انتقال نیافته و خوانندۀ عرب‌زبان، شیرینی و حلاوت الفاظ زیبا و معانی دل‌انگیز و فاخر شعر حافظ را نمی‌چشد. – خوانش‌های نادرست مانند، برداشت و تلقی غلط از زبان مبدأ و اتکای بیش از حد بر ترجمۀ لفظ به لفظ و برابریابی‌های نامناسب از لغزشگاه‌هایی است که هر دو مترجم و به ویژه علی عباس زلیخه در آن گرفتار آمده‌اند.
- از آنجا که امین الشواربی حافظ‌شناسی را اساس پژوهش‌های خود قرار داده و به ویژه رسالۀ دکتری خود را -همانگونه که پیشتر گفته شد- به حافظ و غزلیات او اختصاص داده، طبیعتاً با زبان حافظ و اصطلاحات، تعابیر و استعارات ابداعی وی و به طور کلی با روح زبان فارسی آشنایی بیشتر داشته است و از این رو در انتقال معانی و مفاهیم و معادل‌یابی واژگان بسیار کمتر از علی عباس زلیخه دچار لغزش و ضعف و تزلزل شده است.
- پیشینۀ پژوهش
دربارۀ نقد و بررسی ترجمه‌های غزلیات حافظ به عربی چند رساله و مقاله در سال‌های اخیر منتشر شده است: نقدی کوتاه بر دیوان عشق صلاح الصاوی توسط نادر نظام تهرانی (1377)، تلقی ابراهیم امین الشواربی و محمد الفراتی من الغزل الثامن لحافظ الشیرازی توسط رسولی و مریم عباسعلی‌نژاد (1393)، نقد و بررسی ترجمۀ غزلیات حافظ به زبان عربی توسط محمدرضا عزیزی (1393)، مقالۀ استخراجی از رسالۀ کارشناسی ارشد منیژه تیموری (1392) با عنوان دریافت ابراهیم امین الشواربی از اشعار حافظ شیرازی (20 غزل برای نمونه)، مقالۀ استخراجی از رسالۀ کارشناسی ارشد فاطمه برزگر (1395) با عنوان بررسی تطبیقی بین دریافت عباس زلیخه و پژوهشگر (20 غزل اول دیوان) و مقالۀ آذرتاش آذرنوش (1390) در مقالۀ حافظ در دایرة المعارف بزرگ اسلامی با نام «حافظ در حوزۀ زبان عربی» به معرفی آثار و تلاش‌های حافظ‌پژوهان عرب و نقد گوشه‌هایی از آثار مترجمان دیوان حافظ به زبان عربی پرداخته است.
- بحث و بررسی
الشواربی نسخۀ خلخالی را اساس کار خود قرار داده که مشتمل بر 496 غزل است (الشواربی، 2004: 38-39). یکی از ویژگی‌های کار الشواربی مقدمۀ بسیار عالمانه و مفصل وی بر أغانی شیراز است که پس از مقدمۀ طه حسین (همان: 7- 9) نزدیک به 70 صفحه را دربر می‌گیرد ودر سه باب به معرفی زندگی و شخصیت حافظ، معرفی نسخه‌ها و چاپ‌های دیوان حافظ در شرق و غرب، ترجمه‌های آن توسط اروپاییان به زبان‌های مختلف و ترجمه‌های ترکی آن و به خصوص ترجمه و شرح سودی بر دیوان حافظ پرداخته است (الشواربی، 2004: 13-85 ). پس از آن شیوۀ خود در ترجمه اشعار حافظ را به شرح زیر توضیح داده است:
1- ترجمه به نثر که تابع وزن و قافیه نیست و بیشتر ابیات به این شیوه ترجمه شده است.
2- ترجمه به نثر مسجع بر اساس دو مصراع اول هر غزل مانند غزل دوم.
3- ترجمه به نثر مسجع بر حسب قافیۀ غزل تا نثر نیز قافیه‌دار باشد؛ مانند غزل شانزدهم.
4- ترجمه به نثر با تکرار و حفظ ردیف مانند غزل یازدهم.
5- ترجمۀ منظوم با حفظ وزن و قافیۀ شعر فارسی مانند غزل اول.
6- ترجمه به شعر بدون مراعات وزن و قافیۀ غزل حافظ مانند غزل هشتاد و پنج (الشواربی، 2004: 62-63 و آذرنوش، 1390: 678).
علی عباس زلیخه بدون آنکه به شیوۀ ترجمۀ خود و یا پیشینۀ ترجمه‌های دیوان حافظ اشاره کند (به جز ترجمۀ الشواربی را که ظاهراً در اختیار داشته) اثر خود را با مقدمه‌ای بسیار کوتاه و موجز تنها در دو صفحه (2014: 5-6) آغاز کرده است. وی اساس کار خود را بر نسخۀ قزوینی که شامل 495 غزل است، قرار داده است. روش کار وی را در ترجمه هر غزل -بی‌آنکه از هیچ نظم منطقی برخوردار باشد- می‌توان چنین برشمرد:
1- ترجمۀ منظوم و منثور همه ابیات غزل.
2- اکتفا به ترجمه منظوم ابیات.
3- اکتفا به ترجمه منثورابیات.
4- ترجمۀ برخی ابیات به شعر و برخی یا همه آن به نثر.
لازم به توضیح است که در این مقاله نخست بیت حافظ با ذکر شماره بیت داخل پرانتز آمده و سپس به ترتیب ترجمۀ علی عباس زلیخه (بر اساس چاپ 2014، منشورات الهیئة العامة السوریة للکتاب، وزارة الثقافة، دمشق) و پس از آن ترجمۀ الشواربی (بر اساس چاپ 2004، فرهنگ مشرق زمین، تهران) آورده شده است و در برخی موارد برای روشن شدن بیشتر بحث برای کسانی که ممکن است به اندازۀ کافی با زبان عربی آشنایی نداشته باشند، ترجمه یا توضیحات مترجمان و نیز برخی اصطلاحات، ترکیب‌ها و واژگان عربی داخل دو قلاب [ ] وبا علامت (=) به فارسی برگردانده شده ودر مواردی که هر دو مترجم در فهم بیت دچار لغزش شده‌اند و هیچ‌کدام ترجمه‌ای مطلوب عرضه نکرده‌اند، نگارنده ترجمۀ پیشنهادی بیت را ارائه داده است.
1-4. غزل سوم
بیت نخست:
|
اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را |
|
به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را |
ترجمۀ منظوم زلیخه: إذا ترکیّ شیرازٍ أعاد إلی یدی قلبی *** سأهدی خاله الهندی سمرقند و بخاراها (ص 10)
ترجمۀ منثور زلیخه: إذا ما أعادَ ذلک التّرکیّ الشیرازی إلی یدی قلبی، فَعهداً أن أهبَ سمرقند و بخاری إلی ذلک الخال الهندی علی خدّهِ (ص 11)
ترجمۀ منظوم الشواربی: لکَ الدنیا و ما فیها أیا ترکیُّ شیراز *** سمرقندُ لک الأخری و تتلوها بخاراها (ص 91)
ترجمۀ منثور الشواربی: لو أنّ ذلک الترکی الشیرازی یأخذ قلوبنا بإشارة واحدة من یدهِ، فإننی من أجل خاله الأسود أهبه سمرقند و بخارا (ص92).
هر دو مترجم در ترجمۀ منظوم خود، ترکیب وصفی «آن ترک شیرازی» را به صورت نکره و اضافه صفت به موصوف «ترکیُّ شیرازٍ» برگردانده‌اند و نیز هر دو در فهم عبارت کنایی «به دست آرد دل ما را» دچار لغزش شده‌اند. زلیخه که گویا معادل فعل مرکب «به دست آوردن» را نمی‌دانسته، آن را «أعادَ إلی یدی قلبی» [= دل مرا به دستم باز گرداند] لفظ به لفظ ترجمه کرده که چنین تعبیری بی‌معنی است. ضمن اینکه کلمات «فعهداً» و «علی خده» زاید است؛ الشواربی از ترجمۀ دو عبارت کلیدى «به دست آرد دل مارا» و «به خال هندویش بخشم» در ترجمۀ منظوم طفره رفته و با آوردن جملۀ «لکَ الدنیا و مافیها» از زبان مبدأ بسیار فاصله گرفته به گونه‌ای که مضمون بیت تحریف شده است. اما وی در ترجمه منثور «به دست آرد دل ما را» به شکل «یأخذ قلوبنا بإشارة واحدة من یدهِ» [= به یک اشاره ازدستش قلب‌هایمان را بگیرد] گرفتار اشتباه بزرگ‌تری شده است. همچنین ضمیر «ها» در «بخاراها» در هر دو ترجمۀ منظوم زاید است.
ترجمۀ پیشنهادی: لو استمال قلبی ذلک الترکی الشیرازی لمنحت سمرقند و بخاری هبة لخاله الأسود.
بیت 6:
|
من از آن حسن روزافزون که یوسف داشت دانستم |
|
که عشق از پرده عصمت برون آرد زلیخا را |
ترجمۀ منظوم زلیخه: و أَعلمُ أنّ زائدَ حسن یوسفَ کلّ یومٍ عشقُهُ *** أغرَی بِخلعِ رِداء عِصمتها زلیخاها (ص10).
ترجمۀ منثور زلیخه: عشقُ جمالِ یوسف الذی کانَ کلَّ یومٍ فی ازدیادِ، أخرجَ زلیخا من رداء العصمةِ (ص 11).
ترجمۀ منظوم الشواربی: و یوسف من کمال الحسن و الإعراض فی تِیهٍ *** زلیخا تلک أحیاها علی وجدٍ و أضناها
ترجمۀ منثور الشواربی: و لقد علمتُ – أنه بسبب ذلک الحسن الوضّاح الذی کانَ لیوسف- إن العشقَ رُبّما أخرجَ زلیخا عن حجاب العصمة (ص 92).
ترجمۀ منظوم زلیخه چند اشکال دارد؛ اولاً: وی فعل ماضی «دانستم» را به صیغه مضارع، «أعلمُ» (=می دانم) برگردانده است. ثانیاً: «به درآرد» به «أغری بِخلعِ...» ترجمه شده است و با این تلقی نادرست یعنی: «عشق جمال یوسف، زلیخا را برانگیخت تا ردای عصمت را از تن بیرون کند»، ترجمه دچار تحریف شده و از مفهوم متن اصلی بسیار دور افتاده است. ترجمۀ منثور وی از ترجمۀ منثور الشواربی رساتر است، اما فعل «دانستم» به کلی حذف شده و فعل «برون آرَد» [= بیرون خواهد آورد] به صورت ماضی؛ یعنی «أخرَجَ» [= خارج کرد، بیرون آورد ] ترجمه شده است.
الشواربی در ترجمۀ منظوم با تحریف کلی بیت از متن مبدأ بسیار فاصله گرفته است. وی کلمات و عبارات «دانستم»، «عشق روزافزون»، «پردۀ عصمت» و «برون آرد» را به کلی از متن حذف کرده و واژگان و ترکیب‌های «الإعراض»، «فی تیهٍ»، «أضناها»، «أحیاها علی وجدٍ» را که ارتباطی به متن ندارد، جایگزین آن‌ها کرده است. در ترجمۀ منثور نیز صفت «روز افزون» را حذف کرده و به جای آن «الحُسن الوضّاح» آورده که نوعی تحریف به شمار می‌آید. علاوه بر آن، فعل «برون آرد» را ماضی «برون آورد یا آورده است»، فهمیده و «أخرجَ» معادل‌یابی کرده است. همچنین «رّبما» زائد است.
ترجمۀ پیشنهادی: «مِن ذلکَ الحُسنِ المُتزاید الذی کان لِیوسف علمتُ أنَّ العشقَ سَیُخرج زلیخا من حجابِ العصمةِ».
بیت نهم:
|
غزل گفتی و در سفتی بیا و خوش بخوان حافظ |
|
که بر نظم تو افشاند فلک عقد ثریا را |
ترجمۀ زلیخه: یا حافظُ تُغزَّل و انظُم الدررَ و تعالَ و تَرَّنم لکی ینثُرُ لک الفلکُ العقدَ من جیدهِ لِتَصوغَ منهُ دُررَ کلامِکَ (ص 12).
ترجمۀ منظوم الشواربی: تعالَ انظم لنا شعراً وهیّئ نظمَه دُرّاً *** فقد شدّت لکَ الأبراجُ فی عقدِ ثریّاها (ص 92)
ترجمۀ منثور الشواربی: وأما أنت یا حافظ فقد قلت غزلاً فَنَظمتَ دُرراً فَتعالَ وغنّها فی صوت عذب کَیما ینثر الفلک علی نظمک عقد الثریا (ص 93).
حافظ در این بیت می‌گوید: «اکنون که غزل گفتی و به زیبایی دُر افشاندی بیا و غزلت را با صدای زیبا و خوش بخوان تا آسمان (به پاداش آنچه سرودی) گردنبند خوشۀ پروین را نثار تو کند».
متأسفانه زلیخه معنی بیت را به درستی نفهمیده است و مصرع دوم را به اشتباه چنین تلقی کرده است: «تا فلک گردنبند گردن خود را برایت بیفشاند تا از آن، درّ سخنت را بسازی». حافظ به زیبایی خوشۀ پروین را به گردنبندی تشبیه کرده است که آسمان آن را به پاس زیبایی نظم حافظ نثارش می‌کند، اما مترجم آن را درست نفهمیده و فلک و ثریا را به یک معنی گرفته است؛ حال آنکه «فلک» یعنی آسمان و «ثریا» یعنی خوشۀ پروین. علاوه بر این، «غزل گفتی و دُر سفتی» را فعل امر (تغزّلْ و انظُم الدررَ) ترجمه کرده است.
الشواربی که در برگردان منظوم بیشتر به ترجمۀ آزاد و مفهومی نظر داشته از متن مبدأ تا حد زیادی دور شده است، اما در ترجمۀ منثور نشان داده است که هم معنی بیت را به خوبی فهمیده است و هم به خوبی از عهده ترجمه آن برآمده است.
2-4. غزل یازدهم
بیت نخست:
|
ای فروغ ماه حسن از روی رخشان شما |
|
آب روی خوبی از چاه زنخدان شما |
ترجمۀ منظوم زلیخه: وَجهُکَ النورَ کَسی بدرَ الجمالِ *** ذقنُکَ البئرُحوت ماءَ الجمال
ترجمۀ منثور زلیخه: القمرُ الجمیلُ یستَنیرُمن شمس وجهکَ و ماءُ الجمالِ موجودٌ فی بئرِ ذقنکَ (ص 24).
ترجمۀ الشواربی: یا مَن ضیاء القمرِ مِن وجهکَ النضیریسطع *** و یا من ماء الحسنِ من بئرِ غمازتک العمیقة ینبع (ص 90).
این بیت حافظ و بیت بعد موقوف‌المعانی‌اند، اما در ترجمۀ منظوم و منثور زلیخه، بیت به صورت خبری و مستقل ترجمه شده است. ترجمۀ منظوم وی بسیار ناقص و نارساست: منادا «ای فروغ. ..» نادیده گرفته شده است، ترکیب «وجهک النور» معنای «روی رخشان شما» را نمی‌رساند، زمان حال جمله به صیغۀ ماضی ترجمه شده و مترجم با آوردن فعل «کَسَی» [=پوشاند] از زبان مبدأ دور شده است. در مصرع دوم «ذَقَنُکَ البئرُ...» [= زنخدان چاه تو!!! یا: زنخدان تو چاه است؟!] ترکیبی غریب و نامفهوم است، «ماءُ الجمال» معادل «آب روی خوبی» نیست. همچنین در ترجمۀ منثور، زلیخه معادل صفت و موصوف «روی رخشان» را به صورت ترکیب اضافی «شمس وجهکَ» [= خورشید روی تو] آورده است و ترجمۀ ضعیف مصرع دوم «ماءُ الجمالِ موجودٌ فی بئرِ ذَقنکَ» [=آب زیبایی در چاه زنخدان تو موجود است] نشان می‌دهد که مترجم معنای بیت را نفهمیده است؛ ضمن اینکه ترکیب‌ها و ساختار عبارت‌ها، هم درترجمۀ منظوم و هم منثور از نثر معیار عربی بسیار دور است.
الشواربی هم معنی بیت را فهمیده و هم از عهدۀ ترجمه آن در حد مطلوب برآمده است. هر چند به نظر می‌رسد بدون آوردن دو فعل «یَسطع» و « یَنبعُ» که بی‌سبب به جمله اضافه شده نیز ترجمه مفهوم و رسا خواهد بود.
بیت دوم:
|
عزم دیدار تو دارد جانِ بر لب آمده |
|
بازگردد یا برآید چیست فرمان شما |
ترجمۀ منظوم زلیخه: بَلغت روحی شفاهی کی تراک *** ما الذی تقضی فراقٌ أم وصال
ترجمۀ منثور زلیخه: روحی المشتاقةُ لِرؤیتکَ وصلت إلی شفاهی، فیماذا تأمرُها الآنَ (همان)
ترجمۀ الشواربی: لقد وصلت روحی إلی شفتی، علی أمل أن تراکَ؛ فماعساکَ تأمر؟ أترجعُ إلی حیثُ کانت أم تتقدمُ للقیاکَ؟ (ص 90)
هر دو مترجم «جانِ برلب آمده» را که ترکیب وصفی است به صورت جملۀ خبری
(= روحم به لبم رسیده است) و تحت‌اللفظی ترجمه کرده‌اند، زلیخه معادل لفظ به لفظ آن را در ترجمۀ منظوم «بَلغت روحی شفاهی» و در ترجمۀ منثور «روحی وصلت إلی شفاهی» و الشواربی نیز «لقد وصلت روحی إلی شفتی» آورده است و شاید بهتر بود «تکادُ روحی تفارق جسدی» ترجمه می‌شد. در ترجمۀ بقیۀ اجزای بیت، الشواربی بیشتر متمایل به ترجمۀ پیام محور است و در عین حال بدون اختصارگرایی یا افزایش کلمات و واژگان از انتقال معنا و مفهوم به خوبی برآمده است؛ وی در ترجمۀ «عزم دیدار تو دارد» معادل «علی أمل أن تراکَ» و «چیست فرمان شما» معادل نسبتاً دقیق «فَماعساکَ تأمر» آورده است، اما زلیخه معادل عبارت «عزم دیدار تو دارد» را در ترجمۀ منظوم، کوتاه و مختصر به شکل «کی تَراکَ» ترجمه کرده است؛ ضمن اینکه در ترجمۀ مصرع دوم موفق نبوده است؛ چنانکه عبارت «بازگردد یا برآید» را در ترجمۀ منثور به کلی نادیده گرفته و در ترجمۀ منظوم سعی کرده است پیام را به اختصار و با دو کلمۀ «فراقٌ أم وصالٌ» به زبان مقصد منتقل کند که متأسفانه زیبایی لفظ و معنای بیت حافظ از دست رفته است.
بیت سوم:
|
کس به دور نرگست طرفی نبست از عافیت |
|
بِه که نفروشند مستوری به مستان شما |
ترجمۀ منظوم زلیخه: ما لِمن تطلبُ عیناکَ أمان *** حِرزُ مَن تطلبُ عیناک محال
ترجمۀ منثور زلیخه لاشخصَ یتّقی سحرنرجس عینیک و یروح منها فی عافیة ، فَجمیلٌ أنّهم لَم یَبیعونا التقوی نحن السکاری (ص 23).
ترجمۀ الشواربی: لَم یغمض أحدٌ عینهٌ حینما دارت« نرجسةُ» عینکَ ؛ فخیرٌ لَهم ألّایَبیعوا هذا التعفّف المستور إلی سکاری حبکَ (همان).
زلیخه در ترجمۀ منظوم به کلی پیام متن را تحریف کرده است و تلقی او با معنی و مفهوم بیت و حتی با آنچه خود او در ترجمه منثور آورده، بسیار فاصله دارد تا آنجا که می‌توان گفت نه در لفظ و نه معنا شباهتی به بیت حافظ ندارد؛ علاوه بر آن، تکرار عبارت «مَن تطلب عیناک» در دو مصرع بسیار کوتاه که همۀ فضای بیت را پر کرده و جایی برای دیگر واژگان و به خصوص کلمات مصرع دوم باقی نگذاشته است، نمونۀ بارز تصنع و تکلف است که نه تنها با بیت حافظ هیچ همخوانی و همطرازی ندارد که از زبان معیار عربی فرسنگ‌ها به دور است. در ترجمۀ منثور نیز زلیخه معادل «دور نرگست» را «سحر نرجس عینیک» آورده است که تحریف آشکار متن مبدأ است. همچنین کلمۀ کلیدی بیت یعنی «دور» در «دور نرگست» اشتباهاً به «سِحر» برگردانده شده است و پیداست که مترجم معنی بیت و به خصوص مفهوم مصرع دوم را به درستی نفهمیده و در نتیجه دچار چند لغزش شده است؛ اولاً: «طرفی نبست از عافیت» یعنی «از عافیت بهره مند نشد» که مترجم آن را در فعل «اتّقی» به معنی «پرهیز کردن، اجتناب کردن» خلاصه کرده است که معنی را القا نمی‌کند. علاوه بر این، «لا شَخصَ. ..یروحُ منها فی عافیةٍ» تعبیری عامیانه است. ثانیاً: در ترجمۀ مصرع دوم، وجه التزامی «نفروشند» به ماضی نقلی «لم یبیعونا» برگردانده شده است و «مستان شما» که کنایه از «چشمان شما» است به غلط «نَحن السکاری» [= ما مستان] ترجمه شده است. مقصود حافظ از مصرع دوم بیت این است که «همان بهتر که زاهدان در مقابل چشمان مست تو ادعای تقوا نکنند». این در حالی است که مترجم مصرع دوم را چنین فهمیده است که «خوب است که آنان تقوی را به ما مستان نفروخته‌اند».
الشواربی با اینکه بیت حافظ را تا اندازه‌ای درست فهمیده است، اما معادل «طرفی بر نبست» را «لَم یغمض أحدُ عینه» [= کسی چشم بر هم ننهاد] آورده و عبارت «بِه که نفروشند مستوری..» را همچون زلیخه تحت‌اللفظی [= فخیرُ لهم ألّلا یَبیعوا هذا التعفف] ترجمه کرده است.
ترجمۀ پیشنهادی: «إذا دارَت نَرجسةُ عینکَ لَم یلقَ أحدٌ نصیباً من العافیة، فَمِن الأحرَی اللّا یَدَّعی الزُّهادُ التعفّفَ والزهدَ تَحدِیاً لِعینیک المخمورتینِ».
بیت چهارم:
|
بخت خواب آلود ما بیدار خواهد شد مگر |
|
زانکه زد بردیده آب روی رخشان شما |
ترجمۀ منثور زلیخه: بختی الذاهب بالنومِ سیصحو الآن، لقد رشّ علی عینیهِ الماءَ وجهُکَ المنیر (همان)
ترجمۀ الشواربی: و لَرُبّما یصحو حظّی النائمُ من غفوته و سباته؛ فإن ماءَ وجهکَ الساطعِ قد أصاب ناظری بقطراتهِ (همان).
زلیخه ابیات چهارم به بعد را فقط به صورت منثور ترجمه کرده است. وی معادل «مگر» که در اینجا به معنی «حتما، یقیناً» است را «الآنَ» ترجمه کرده ودر مصرع دوم «روی رخشان شما» را فاعل گرفته است و به اشتباه مصرع دوم را چنین فهمیده است که «چهره درخشان تو بر چشمِ بخت‌آلود ما آب زده است»؛ حال آنکه مقصود شاعر این است که «بخت خواب‌آلود ما حتماً بیدار خواهد شد چون از آب چهره درخشان محبوب به چشم و صورت خود زده است». وی همچنین تعبیر «بخت خواب‌آلود ما» را تحت‌اللفظی به صورت «بختی الذاهبُ بالنومِ» ترجمه کرده است که بسیار عامیانه و بر خلاف نثر معیار عربی است.الشواربی معادل «مگر» را «لَربّما» آورده و مصرع نخست را دقیق‌تر از زلیخه ترجمه کرده است، اما در معنای مصرع دوم دچار لغزش شده و چنین برداشت کرده که «آب چهره رخشان تو با قطراتش چشم مرا زده است».
ترجمۀ پیشنهادی: «سَیصحو طالعنا من الغفوة لامحالة إذ رشّ من ماء وجهک الساطع علی عینه».
بیت پنجم:
|
با صبا همراه بفرست از رخت گل دسته‌ای |
|
بو که بویی بشنویم از خاک بستان شما |
ترجمۀ زلیخه: أرسِل مع الصبا باقةً من الورد من خدّکَ عسی أن أشمَّ العبیرَ من تراب بستانکَ (ص 24)
ترجمۀ الشواربی: فأرسل إلیَّ مع الصبا قبضة من ورد وجناتک، فلعلی أشمّ «نفحة» عطرة من تراب روضاتک (ص 91)
هر دو مترجم ترجمۀ درست و مقبولی از بیت ارائه داده‌اند، جز اینکه زلیخه کلمۀ نکرۀ «بویی» در مصرع دوم را معرفه آورده [= العبیر] در حالی که ترجمۀ الشواربی با برابری‌گزینی کلمۀ «نفحة عطرة» به متن مبدأ نزدیک‌تر شده است. همچنین معادلی که الشواربی از «از رخت گل دسته‌ای» ارائه داده [= قبضة من ورد وجناتک] از لحاظ ساختار عربی درست‌تر است تا ترجمۀ زلیخه که حرف «مِن» در «من الوردِ من خدّک» تکرار شده است.
بیت ششم:
|
عمرتان باد و مراد ای ساقیان بزم جم |
|
گرچه جام ما نشد پرمی به دوران شما |
ترجمۀ زلیخه: طال لکم العمرُ و نلتم المرادَ یا سُقاة محفل جمشید، و إن کان لم یَمتلئ مِن دَوَرانِکم بالخمر جامی (ص 24)
ترجمۀ الشواربی: یا سُقاة محفل جمشید لتطل أعمارکم و لتدم بالمراد أیامکم، و لو أن کؤوسنا لم تَفض بالخمر علی عهدکم (ص 91).
در ترجمۀ زلیخه اولاً: فعل ماضی « پر نشد» به ماضی بعید « کانَ لم یَمتلئ» تبدیل شده است.اما الشواربی به درستی آن را «لم تفض» ترجمه کرده است. ثانیاً: زلیخه « دوران» به معنی زمانه و روزگار را به اشتباه «دَوَران» [= چرخش، چرخیدن] خوانده و «دَوَرانکُم بِالخمرِ» ترجمه کرده است. ثالثاً: کلمۀ «جامی» [= جام من] اقتباس از فارسی است که در عربی چندان متداول نیست و بهتر بود همچون الشواربی به جای آن از معادل « کَأس» یا «کؤوس» استفاده می‌کرد و آن را نه در آخر جمله که بلافاصله بعد از فعل می‌آورد تا میان فعل و فاعل فاصله نیفتد. رابعاً: «جام ما» به اشتباه «جامِی» [= جام من] ترجمه شده است.
بیت هفتم:
|
دل خرابی می‌کند دلدار را آگه کنید |
|
زینهار ای دوستان جان من و جان شما |
ترجمۀ زلیخه: الحبیبُ یجعلُ قلبی خراباً ، أخبرهُ ذلک ، حذارِ یا أحبابُ روحی و روحکم (همان).
این بیت را الشواربی ترجمه نکره است. در این بیت «دل خرابی می‌کند» یعنی «دل مست و از خود بی‌خود شده است»، اما زلیخه اولاً عبارت را تحت‌اللفظی ترجمه کرده است و عبارت «یجعل قلبی خراباً» برای خوانندۀ عرب‌زبان مفهوم نیست. ثانیاً: به اشتباه چنین تلقی کرده است که «محبوب دل را خراب می‌کند». ثالثاً: فعل جمع «آگه کنید» را به صورت مفرد «أخبرهُ ذلکَ» ترجمه کرده است. رابعاً: «جان من و جان شما»؛ یعنی «جانم را به شما می‌سپارم، از آن مثل جان خود محافظت کنید»، اما معادل آن را مترجم «روحی و روحکم» آورده است که مراد شاعر را برآورده نمی‌سازد.
بیت هشتم:
|
کی دهد دست این غرض یا رب که همدستان شوند |
|
خاطر مجموع ما زلف پریشان شما |
ترجمۀ زلیخه: متی یتیسّر هذا الغرض یا رب و یکونون أعواناً لنا خاطرُنا المجموع ُ ضفیرتُکم المشتتّةُ
ترجمۀ الشواربی: فمتی یأتلف و یتحقق غرضی هذا یا ربّ؟ حینما یتّحد خاطری المجموع مع شعرک هذا المبعثرالمضطرب.
مقصود حافظ این است: «یا رب این خواسته و آرزو کی برآورده خواهد شد که این دو ضد؛ یعنی خاطر جمع ما با زلف پریشان یار هماهنگ و سازگار شوند». در این بیت «همدستان شوند» یعنی «هماهنگ شوند، با هم سازگار شوند» و فاعل آن «خاطر مجموع و..» است، اما زلیخه معادل آن را «و یَکونونَ أعواناً لَنا» [= برای ما یار و یاور باشند] آورده است که مرجع ضمیر «و» در فعل «یکونونَ» مشخص نیست. علاوه بر این، فعل «یکونونَ» جمع مذکر غایب است که برای اشخاص به‌کار می‌رود در حالی که اسم آن «خاطرُنا» است و معلوم نیست چرا مترجم به جای «یکونُ»، فعل جمع «یکونونَ» را آورده است: «و یَکونونَ أعواناً لَنا خاطرُنا المجموع و...». بنابراین، علاوه بر مبهم بودن ترجمه، عبارت از لحاظ ساختار نحوی نیز اشکال دارد. الشواربی نیز در فهم بیت دچار لغزش شده و کلمۀ «که» را «زمانی که» فهمیده است و تلقی وی از بیت چنین است: «یارب کی این غرض من تحقق می‌یابد؟ زمانی که خاطر مجموع من با موی پریشان تو همدست شود».
ترجمۀ پیشنهادی: «یا ربّ، متی ستتحقق هذه الأمنیة حتی [یجتمع النقیضان و] تجتمع ضفائر الحبیب المضطربة المتشتتة مع خاطرنا المرتاح المطمئنّ».
3-4. غزل 110
بیت اول:
|
درخت دوستی بنشان که کام دل ببار آرد |
|
نهال دشمنی برکن که رنج بیشمار آرد |
ترجمۀ زلیخه: شجر الحبِّ ازرعهُ ثمارُ الخیرِ ثمارهُ، و نبات الحقدِ اقلعهُ فلاتحصی أضرارهُ (ص 133).
ترجمۀ الشواربی: اغرس شجرة الحبٍّ و الصداقةِ ، فإنّها تثمر رغبات القلوبِ و الأهواء، و اقتلع شُجیرة الخصومة و العداء، فإنّها تجلب کثیراً من المتاعب و الأرزاء (ص 240).
زلیخه در برگردان این بیت میان ترجمۀ منظوم و منثور سرگردان مانده و با قافیه‌پردازی و اندکی سجع‌گرایی مانند: «شجرُ الحبِّ ازرعهُ . .. نباتُ الحقدِ اقلعهُ» [= درخت دوستی بکار و گیاه کینه را برکن ] و نیز قافیه قرار دادن «ثمارهُ و أضرارُهُ» در ترجمۀ این بیت و «خمارهُ ، زُوّارهُ ، قرارهُ و...» در ابیات بعدی، معنا را به کلی فدای لفظ کرده است؛ آن هم نه الفاظ و واژگان متن مبدأ، بلکه واژگانی خود ساخته تا به کمک آن‌ها، عبارت‌ها آهنگین‌تر شوند. علاوه بر این، اصرار بر رعایت سجع و آهنگِ عبارت‌ها و کلمات، علاوه بر تصنع و تکلف، گاه باعث اختصارگرایی و حذف اجزایی از متن مبدأ و حتی منجر به دور شدن از زبان معیار عربی شده است. به عنوان نمونه در ترجمۀ همین بیت معادل عبارت «که کام دل به بار آرد» را «ثِمارُ الخیرِ ثمارهُ» و معادل «که رنج بی شمار آرد» را «فلا تحصی أضراره» آورده است. در مقابل، ترجمۀ الشواربی ترجمه‌ای مقبول و معقول است که در آن هم پیام به درستی منتقل شده و هم برابرگزینی‌ها دقیق‌تر انجام گرفته است. چنانکه «نهال دشمنی برکن» به «اقتلع شُجیرة الخصومة و العداء» برگردانده شده است در حالی که زلیخه آن را «نبات الحقد» آورده که چندان دقیق نیست.
بیت دوم:
|
چو مهمان خراباتی به عزت باش با رندان |
|
که درد سر کشی جانا گرت مستی خمار آرد |
ترجمۀ منثور زلیخه: و اعرف قدرَ المخمورِ إذا زرتَ الخمّارات لکی لایأتیک من السُکرِ من الخمرِ خمارهُ (ص 133) [= قدر مست را بدان هرگاه به میخانه‌ها می‌روی تا از مستی شراب خماری آن نصیبت نشود].
ترجمۀ الشواربی: إذا نزلتَ ضیفاً بالخرابات فأبقِ علی عزّتک مع المعربدین، فإنّک یا روحی تتحمل کثیراً من الآلام إذا استولی علیک الخمار و الانتشاء (ص 240) [= چون به عنوان میهمان بر خرابات وارد شدی عزت خود را با عربده جویان حفظ کن، چون ای جان من دردهای زیادی تحمل خواهی کرد وقتی سرمستی و سرخوشی بر تو چیره شود].
حافظ در این بیت می‌گوید: «وقتی به خرابات می‌روی با رندان و میخوارگان با احترام و عزت رفتار کن و گرنه وقتی مستی جای خود را به خماری دهد، دچار دردسر خواهی شد». زلیخه از ترجمۀ «جانا» به عنوان منادا، چشم‌پوشی کرده و به اشتباه «به عزت باش با رندان» را «اعرف قدر المخمور» [= قدرآدم مست را بدان] و «دردسرکشی جانا» را «لکی لایأتیکَ خمارهُ» [= تا خماری شراب نصیبت نگردد] ترجمه کرده است. به طورکلی، تلقی زلیخه از این بیت و به خصوص از مصرع دوم به کلی اشتباه است: «= هرگاه به میخانه‌ها رفتی دچار خماری مستی ناشی از شراب نشوی ؟؟!!». علاوه بر این، به علت پایبندی مترجم به مراعات سجع، ساختار جملۀ عربی آشفته و به هم ریخته است: «... لِکی لایأتیکَ من السُکر من الخمرِ خمارُهُ».
الشواربی معنای بیت را به خوبی فهمیده است، اما معادل « به عزت باش با رندان» را «با رندان بر عزت خود بمان» تلقی کرده است: «فابق علی عزتک مع المعربدین» که ترجمۀ مناسبی نیست. همچنین معادل «رندان» را «المعربدین» که بیشتر معنی «عربده جویان» و دارای بار منفی است، نهاده است و به هیچ وجه بازگوکننده و انتقال‍دهنده بار معنایی سنگین و عمیق «رندان» نیست. کلمۀ « رند»، «رندان» و «رندی» از اصطلاحات ابداعی حافظ است و تک واژه نیست که بتوان معادل آن را در عربی با یک کلمه آورد (دربارۀ این اصطلاح، ن. ک: دادبه، 1390: 594 -606) و شاید بتوان گفت از معدود کلماتی است که در قالب یک واژه ترجمه‌پذیر نیست و پیشنهاد می‌شود همچون بسیاری از کلمات فارسی که با اندک تغییری وارد زبان عربی شده است، این کلمات نیز به شکل «الرِّند یا رِندِیّ» [نمونه آن در عربی: الباز و بازِّیّ] ، «الرُّنود» [ نمونۀ آن در عربی: الدَّرز جمع آن: الدُّروز؛ الزَّنج جمع آن: الزُّنوج] و «الرّندیَّة، الرِّندَة»، « الرِّندیّ» به ترتیب برای «رند» ، «رندان» ، «رندی» و «رندانه» داخل گیومه بیاید.
ترجمۀ پیشنهادی : إذا نَزَلتَ بیتَ الخَمّارِ ضیفاً علی «الرُّنودِ» فاحترمهُم و إلّا ستقعُ یا حَبیبی فی الآلامِ بعد زوال نشوةِ السُکرِ و استیلاء الخمار علیک».
بیت سوم:
عماری دارلیلی را که مهد ماه در حکم است خدا را در دل اندازش که بر مجنون گذرآرد.
ترجمۀ زلیخه: «یا ربِّ و منزلُ لیلی فِی الحُکمِ کمهدِ البدرِ فلایُحرَم ما کانَ علی قلبِ المجنونِ جَرَی زُوّارُهُ» (ص113) [ = خدایا منزل لیلی در حکم؟ مانند گهواره بدراست ،پس محروم مباد دیدارکنندگان آن منزل از آنچه برقلب مجنون گذشته بود؟!!].
ترجمۀ الشواربی: «و هاکه حارس هودج لیلی و مهد القمر فی حکمه، فیا ربّ! ألقِ فی قلبه أن یَمرَّ علی المجنون» (ص 241).
حافظ می‌گوید: «خدایا در دل کجاوه دار لیلی که اختیار تخت روان آن ماه [پیکر] در دست اوست، بینداز که او را از کنار [این] مجنون عبور دهد ».
زلیخه در ترجمه این بیت (و شرح آن در حاشیه) گرفتار چند اشتباه بسیار فاحش شده است. اولاً: معنای «عماری دار» [= کجاوه دار] را نفهمیده و پسوند فارسی «دار» یعنی دارنده، صاحب را اسم عربی یعنی «الدّار: به معنی منزل و خانه» گرفته است (. . یا ربّ و منزلُ لیلی). حال آنکه معادل عربی آن: «حارسُ هَودجِ لیلی یا حادِی هودج لیلی» است، سپس مترجم «عماری» را عربی فرض کرده از ریشه «عَمَرَ» و آن را مترادف «عامِر» [= آبادکننده] ترجمه کرده و در نتیجه «عماری دار لیلی» را «آباد کننده منزل لیلی» فهمیده است !!!. علاوه بر استنباط نادرست مترجم، عبارت اخیر: «فَلایُحرَم ما کانَ علی قلبِ المجنون جَری زوارُّهُ» از لحاظ ساختار زبانی و نحوی دچار آشفتگی وبه هم ریختگی است واز زبان معیار عربی بسیاربه دوراست. زلیخه برای توضیح و تبیین بیت دو تلقی اشتباه دیگر خود را درحاشیه چنین آورده است ، اول: «دارُ لیلی لها حُکمُ مهدِ القمرِ، یا رَبِّ إقذف بِقلبِ عامِرِها ما جَری علی المجنونِ [= منزل لیلی حکم گهواره ماه را دارد، خدایا در دل آبادکننده منزل او بینداز آنچه بر مجنون رفته است؟؟!!].دوم : «یا ربِّ ألقِ فی قلبِ عامرِ تلکَ الدارِ عشقَ مجنون لیلی» [= خدایا عشق مجنون لیلی را در دل آبادکننده آن منزل بینداز ؟!!!] (ص 133، توضیحات حاشیه). جای تعجب است که آقای زلیخه با اینکه به گفته خود شروح مختلف دیوان حافظ و نیز ترجمه‌های عربی آن را در اختیار داشته، چگونه در ورطه این اشتباهات بزرگ گرفتار آمده است؟.
الشواربی مفهوم بیت را به درستی فهمیده است ، اما در عبارت «که مهد ماه در حکم است» کلمه «حکم» را که در این بیت به معنای «اختیار» است، به همان «حکم» آورده است: «و مهد القمر فی حکمه».
ترجمۀ پیشنهادی: «یاربّ أَلقِ فی قلب حادِی هودج لیلی الذی بیده زمام مَهد ذاک القمرِ أن یَمرَّ علی مجنون لیلی».
بیت چهارم: «خدا را چون دل ریشم قراری بست با زلفت بفرما لعل نوشین را که جانش با قرارآرد»
ترجمۀ زلیخه: «و قرارُ فؤادی المجروح بفرعکَ مربوطٌ، مُر بالقُبلة شَفَتَیکَ لهُ لِیُقرَّ قرارهُ» (ص 133).
ترجمۀ الشواربی: «و قد عقد قلبی الجریح عهده مع طرتکَ ؛فأصدر أمرکَ إلی شفتکَ الحمراء أن تعید إلیه فی سرعة، راحته و طمأنینته» (همانجا).
زلیخه مصرع اول بیت را نفهمیده وبه اشتباه چنین تلقی کرده است که «آرامش قلب مجروح من به زلف تو وابسته است». این لغزش از آنجا ناشی شده است که در« قراری بست» [= عهد و پیمان بست]، «قرار» را به اشتباه به معنی عربی آن «آرام و قرار» فهمیده و «بست» را به معنی «بستن ، وصل بودن، وابسته بودن» گرفته است و در نتیجه معادل آن را اسم مفعول «مَربوط»آورده، و به کلی متن را تحریف کرده است. درترجمه مصرع دوم بیت نیز مفهوم «بفرما لعل نوشین را» و «که جانش با قرار آرد» [= تا آرامش را به جانش باز گرداند] به درستی منتقل نشده، ضمن اینکه تغییر در الفاظ واضافه کردن «بِالقُبلَةِ» [= با بوسه] از مصادیق اطناب در ترجمه است به ترجمه مفهمومی و تحریف متن روی آورده است: «مُر بالقبلةِ شفتیکَ لَهُ لِیُقرَّ قرارهُ» [= بفرما لبانت را با بوسه آرامش او را برقرار سازد]؛ که البته «لَهُ» زاید است و کلمه «القُبلة» از مصادیق اطناب در ترجمه است. به هرحال مفهوم «که جانش با قرار آرد» [= تا آرامش را به جانش باز گرداند] در این ترجمه به درستی منتقل نشده است؛ اما الشواربی معنی بیت را به خوبی فهمیده و تا اندازه زیادی از عهده ترجمه آن برآمده است، گرچه در عبارت «أن تُعید إلیه فی سرعةٍ راحتهُ و طمأنینته»، قید «فی سرعةٍ» زاید است. ضمن اینکه هر دو مترجم برای عبارت «خدا را» و قید «چون» معادلی نیاورده اند. الشواربی معادل «لعل نوشین» را «شفتکَ الحمراء» آورده و زلیخه با فرونهادن صفت «نوشین» تنها به معادل «شفتیکَ» اکتفا کرده است.
ترجمۀ پیشنهادی: «وعقدَ قلبی المکلوم میثاقاً مع طُرّتِکَ، فمِن أجل الله أصدِر أمراً لِشفتکَ العذبة لکی تُعید إلی روحی طمأنینتها».
بیت پنجم: در این باغ از خدا خواهد دگر پیرانه سر حافظ نشیند بر لب جویی و سروی در کنار آرد
ترجمۀ زلیخه: «حافِظ شابَ أخیراَ و من الله رجا أن یجلسَ فی الروضِ علی الجدولِ و السروة جارهُ» (ص 133).
ترجمۀ الشواربی: «و هاکه حافظ العجوزو هو لایطلب من ربّه فی هذا الروضة الفیحاء، إلا أن یستطیع الجلوس مرة أخری علی حافة النهر و یحتضن إلیه شجرة السرو الفرعاء». (ص 241).
زلیخه در ترجمه این بیت به معنای کنایی «سرو» که در همه اشعار حافظ مرادش «محبوب سروقامت» است ،توجه نداشته و بیت را اینگونه ترجمه کرده است [= حافظ سرانجام پیر شد و از خدا خواست تا در باغ، کنار جوی بنشیند و درخت سرو کنارش باشد]. الشواربی با آوردن فعل «یَحتضنُ» در جمله «یحتضن إلیه شجرة السرو الفرعاء» معنای کنایی بیت را تا اندازه ای زبان مقصد منتقل کرده است، اما بهتر بود عبارت «شجرة السرو الفرعاء» [= سرو بلند] را به صورت نکره می‌آورد یعنی: «. .و یحتضن سروة ». زلیخه معادل «پیرانه سر» [= در دوران پیری ، سرِ پیری] را به صورت جمله فعلیه «حافظ شابَ أخیراً» [= سرانجام حافظ پیر شد] آورده که معادلی دقیقی نیست و به نوعی تحریف در زبان مبدأ به شمار می‌آید. الشواربی تعبیر «حافظ العجوز» را ترجیح داده است، هرچند بهتر بود به صورت «حافظ عند المشیب» برابر گزینی می‌شد. «از خدا خواهد» را زلیخه به صیغه ماضی» مِن الله رَجا» [= از خدا خواست] ترجمه کرده است. البته فعل «رَجا» در این جمله و امثال آن بهتر است بدون حرف جر «مِن» بیاید و صحیح آن «یَرجو اللهَ» است. زلیخه تلقی نادرست خود را به گونه ای دیگر در حاشیه (همان صفحه) چنین آورده است: «حافظُ الآنَ شائبٌ و فی آخرِ عمرهِ و یَسألُ اللهَ أن یکونَ قبرُهُ علی ضفةِ الجدولِ تحتَ ظِلِّ السروةِ» [= حافظ اکنون پیر شده است و در آخر عمرش بسر می‌برد؛ و از خدا می‌خواهد که قبرش در کنار جوی آب و زیرسایه سرو باشد] ، کلمات و عبارات «فی آخر عمره» حشو زاید و «یکون قبره علی ضفة الجدول» [= قبرش در کنار نهر باشد] تحریف متن و پیام اصلی است. معادل «جویی» را الشواربی «النهر» آورده که برابرگذاری زلیخه یعنی «الجدول» دقیق تر است، هرچند باید به شکل نکره یعنی «جَدولٍ» می‌آمد.
ترجمۀ پیشنهادی: «حافظ لایرتجی الله عند مشیبه إلا أن یتوفًّر له من جدید الجلوس علی حافة جدول فی هذا الروض محتضناً غانیةً رشیقةَ القدِ کالسروِة».
گاه با بررسی و مقایسه دو ترجمه ملاحظه می‌شود که زلیخه با ریسمان الشواربی به چاه برداشتهای نادرست وی افتاده و بدفهمی وی را تکرار کرده است که ترجمه بیت زیر بهترین نمونه است:
غزل 22، بیت اول: شکفته شد گل حمرا و گشت بلبل مست صلای سرخوشی ای صوفیان باده پرست
ترجمۀ منظوم زلیخه : «الوَردةُ البلبلَ السکرانَ قَد قَتلت صُوفیُّ یا عابد الخمرِ الصلاةُ حلَت» (ص 37 ). [= گل، بلبل مست را کشت. ای صوفی باده پرست نماز خوش است].
ترجمه منثورزلیخه : «تَفَتّحت الوردةُ الحمراءُ، فَرآها البلبلُ السکرانُ من خَمرةِ الحبّ فسقط صریعاً، لقد طابت الصلاةُ فیا عبّادَ الخمرة أیها الصوفیونَ هَلُمّ بِنا» (ص 38) [= گل سرخ شکفت و بلبل مستِ از شراب عشق، آن را دید و برزمین افتاد و مرد، ای باده پرستان ای صوفیان بشتابید که نماز خوش است].
ترجمۀ الشواربی: «لقد تفتّحت الوردة الحمراء و أضحی البلبل مولّهاً؛ فیا أیها الصوفیون یا عبّاد الخمر، هذا هو الوقت الذی تجوز فیه صلاة الطرب و المرح» (ص 153). [= گل سرخ شکفت و بلبل سرگشته شد، پس ای صوفیان ای باده پرستان اکنون زمانی است که نماز سرخوشی و شادمانی جایز است].
زلیخه در خوانش و فهم بیت دچارچند اشتباه فاحش شده است : 1.در مصرع اول «گشت بلبل مست» کلمه «گشت» را به علت شباهت لفظی «کُشت» خوانده و به اشتباه «قد قَتَلت» ترجمه کرده است 2.در ترجمه منظوم معادل «گل حمراء» را فقط «الوردة» آورده و «حمرا» را فروگذاشته است 3. در مصرع دوم «صلا» را «صلاة» و «صلای سرخوشی» را «نماز خوش است ؟؟!» فهمیده است ؛ 4. معادل «صوفیان باده پرست» را در ترجمه منظوم به شکل مفرد (= صوفیُّ یا عابد الخمر) و در ترجمه منثور به صیغه جمع «عُبّادُ الخمرة»آورده است که ترجمه لفظ به لفظ و نادرست است، 5. فعل «شکفته شد» به کلی در ترجمه منظوم حذف شده است.؛ 6.ترجمه منثور بیت بر خلاف ترجمه منظوم دارای اطناب بسیار است و مترجم با افزودن کلمات «فرآها، من خمرة الحبِّ، سقط صریعاً، هلُمّ بنا» بیت حافظ را کلاً تحریف کرده است.
الشواربی ترکیب وصفی «بلبل ِ مست» را بر اثر خوانش نادرست بیت، به صورت جمله خبری «أضحی البلبل مُوّلهاً» [بلبل، سرگشته و شیدا شد] ترجمه کرده است، در حالیکه مقصود حافظ این است که «بلبلِ مست، صلای سرخوشی یعنی منادی سرخوشی شد». الشواربی در ترکیب «صلای سرخوشی» کلمه «صلا» به معنی «ندا» را «صلاة» [= نماز] فهمیده و معادل آن را به اشتباه «صلاة الطرب و المرح» آورده است. چه بسا زلیخه با اعتماد بر ترجمۀ الشواربی گرفتار این لغزش شده باشد. همچنین الشواربی «صوفیان باده پرست» را تحت‌اللفظی و با دو منادا «أیها الصوفیون» و «یا عباد الخمر» ترجمه کرده است. تلقی وی از مصرع دوم این بوده است که «اکنون زمانی است که نماز سرخوشی در آن جایز است» و این برداشت غلط به تحریف پیام منجر شده است.
ترجمۀ پیشنهادی: «أیها الزهادُ المتعطّشون إلی معاقرة الخمر فقد تفتحت الوردة الحمراء و أصبح البلبل المُولّهُ یُنادیکم إلی الشراب والطربِ».
- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
- علی عباس زلیخه و امین الشواربی هر دو در مواردی پیام زبان مبدأ را به خوبی دریافت نکرده‌اند و یا در خوانش ابیات دچار لغزش و کژفهمی شده‌اند و از انتقال مفاهیم و معانی اشعار حافظ به درستی برنیامده‌اند که در پاره‌ای اشعار این امر منجر به تحریف متن مبدأ شده است.
- گاهی هر دو مترجم از عهدۀ فهم متن مبدأ برآمده‌اند، اما ترجمۀ آنان در انتقال مفاهیم به مخاطب عرب زبان دچار ضعف و سستی است و میان متن مبدأ و مقصد هیچ‌گونه هم‌ترازی و همسنگی به چشم نمی‌خورد. به ویژه نثر زلیخه در موارد بسیاری از روانی، استحکام و استواری برخوردار نیست وگاه جمله‌ها و ساختار عبارت‌های زبان مقصد چندان دچار پریشانی و از هم گسیختگی و تعقید لفظی است که فهم آن بر خواننده دشوار است.
- در بسیاری موارد الشواربی به سبب آشنایی بیشتر با زبان فارسی و اصطلاحات، تعابیر و استعارات دیوان حافظ در برابرگزینی‌ها و ارائۀ ترجمه‌ای مطلوب و مقبول موفق‌تر بوده است، اما علی عباس زلیخه چون با زبان حافظ و روح زبان فارسی آنگونه که لازمۀ چنین ترجمه‌ای است به اندازۀ کافی آشنا نبوده از فهم و درک برخی عناصر زبانی و آرایه‌های لفظی و به خصوص ایهام‌ها، بازی‌های زبانی واستعارات زیبا و دلنشین در اشعار حافظ و یافتن معادل‌های مناسب برای آن‌ها عاجز مانده واز عهدۀ انتقال آن‌ها به زبان مقصد به درستی برنیامده است.
- زلیخه در ترجمۀ دیوان حافظ به شیوه‌ای یکسان پای‌بند نیست، گاه مترجمی مبدأگرا است که به ترجمۀ تحت‌اللفظی و یا لفظ به لفظ مقید است و سعی می‌کند تا به متن مبدأ کاملاً وفادار بماند و گاه نیز همچون مقصدگرایان به ترجمۀ آزاد و ارتباطی روی آورده است. این در حالی است که الشواربی کوشیده است تا شیوه‌ای بینابین را برگزیند تا ضمن وفاداری به متن مبدأ، زبانی شیواتر را در انتقال معانی و مفاهیم برگزیند؛ گرچه در همه جا این توفیق نصیب او نشده است.
- الشواربی در مقدمۀ کتاب دربارۀ روش خود در ترجمۀ ابیات و اینکه چرا برخی غزل‌ها را علاوه بر نثر به نظم نیز برگردانده، توضیح کافی و قانع‌کننده ارائه داده است، اما زلیخه که گویا قصد ترجمۀ همۀ غزلیات حافظ هم به نظم و هم به نثر داشته، روش واحدی پیش نگرفته و ظاهراً هرگاه از ترجمۀ منظوم بیتی برنیامده، آن را رها کرده و به ترجمۀ منثور آن بسنده کرده است. در برخی ترجمه‌های منظوم که هرگز همسنگ و هم پایۀ ابیات حافظ نیست و نمونه‌هایی از آن‌ها را پیشتر دیدیم (به خصوص در ترجمۀ بیت «درخت دوستی بنشان که کام دل به بار آرد: شجر الحبِّ ازرعهُ ثمارُ الخیرِ ثمارهُ، و نبات الحقدِ اقلعهُ فلاتُحصی أضرارهُ») مترجم با گرفتار آمدن در گرداب وزن و قافیه ، چندان سست و ضعیف و متصنعانه و سخیف شعر گفته است که شاید بهتر بود ایشان با اکتفا به ترجمۀ منثور به میدان سهمناک ترجمه منظوم پا نمی‌نهاد.
تعارض منافع
تعارض منافع وجود ندارد.
ORCID
Eenayatallah Fatehinejad |
|
https://orcid.org/0009-0004-6924-5476 |
)