نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار، گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
2 استاد، گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
3 دانشجوی کارشناسی ارشد مترجمی زبان عربی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
چکیده
تبدیل معنایی واژگان در فرآیند ترجمه یکی از چالش‌های مهم و پیچیده برای مترجمان است و یافتن معادل دقیق آن اهمیت زیادی دارد؛ زیرا ترجمۀ واژه باید با زمینه و ساختار متن هماهنگ باشد. گاهی اوقات نیز انتقال معنای دقیق واژه در ترجمه ممکن نیست. برای کاهش این مشکلات می‌توان از روش‌های گوناگونی استفاده کرد. لادمیرال مؤلفه‌هایی را مطرح کرده که به مترجم کمک می‌کند تا در انتقال مفهوم واژگان تصمیمات بهتری بگیرد و با انتخاب واژه‌های مناسب، تعادل نسبی میان متن اصلی و متن ترجمه‌شده برقرار شود. نظریۀ لادمیرال بر بازآفرینی معنا و رمزگشایی مقصدگرا تأکید دارد و ابزاری مؤثر برای سنجش کیفیت ترجمه ارائه می‌دهد.کتاب «الأجنحة المتکسرة» اثر جبران خلیل جبران با نثری شاعرانه، مفاهیمی چون عشق نافرجام، آزادی و تقابل میان عشق و عرف جامعه را به تصویر می‌کشد. عمق معنایی و لایه‌های پیچیده این اثر شامل تعارض میان عشق و محدودیت‌های اجتماعی است. وجه تمایز این اثر در ترکیب همزمان این ابعاد عاطفی و اجتماعی است که خواننده را به درکی چندسطحی از آزادی و عشق می‌رساند. این پیچیدگی معنایی، ترجمۀ اثر را چالشی ویژه می‌سازد و نیازمند دقت در انتقال دقیق این لایه‌هاست. این پژوهش با کاربست الگوی لادمیرال به توصیف و تحلیل ترجمۀ فارسی این کتاب به‌ویژه ترجمۀ سید مصطفی طباطبائی، می‌پردازد که با حفظ لحن شاعرانه و دقت در انتخاب واژگان، معنای پیچیده متن اصلی را به خوبی منتقل کرده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Analysis and Application of Jean-René Ladmiral's Model in the Persian Translation of Vocabulary from the Book "Broken Wings" by Gibran Khalil Gibran
نویسندگان [English]
- Seyyed Ahmad Mosawi Panah 1
- Rasoul Balavi 2
- Mahmoud Borvayeh 3
1 Assistant Professor, Department of Arabic Language and Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
2 Professor, Department of Arabic Language and Literature, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
3 MA. Student in Arabic Translation, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
چکیده [English]
This study investigates the application of Jean-René Ladmiral’s theory in analyzing Seyyed Mostafa Tabatabai’s Persian translation of Al-Ajnḥaʾ al-Mutakassira (Broken Wings) by Khalil Gibran. The original work, written in a poetic style, explores themes such as unfulfilled love, freedom, and the tension between love and social conventions. Tabatabai’s translation, through preserving the poetic tone and carefully selecting vocabulary, successfully conveys the complex meanings of the original text. Ladmiral’s theory, which emphasizes reconstructing meaning and adopting a target-oriented approach, provides an effective framework for evaluating translation quality. The findings indicate that the translator’s lexical choices and syntactic structures effectively transfer the semantic intentions of Gibran’s text.
Introduction
Throughout history, translation has attracted the attention of both specialists and the general public, serving as one of the fundamental tools of human communication. In translating from Arabic to Persian, both the source language (Arabic) and the target language (Persian) play crucial roles. Merely understanding the general meaning of the source text is not sufficient; the translator must also grasp precise concepts, implicit meanings, and emotional nuances, as well as the subtleties of the author’s style.
Mastery of the target language is often even more critical than full knowledge of the source language, because translation involves two primary skills: comprehension and expression. Comprehension requires thorough familiarity with the source language and the ability to extract multiple layers of meaning, while expression entails rewriting this meaning according to the linguistic and cultural norms of the target language. Familiarity with the subject matter of the original text further contributes to producing an accurate and fluent translation.
In descriptive texts, language functions as a tool for evoking emotions, scenes, or specific events. Their purpose is to stir particular feelings in the reader. Literary works are the most prominent examples of descriptive texts, distinguished from informational texts by their stylistic organization and expressive function. In this regard, Ladmiral’s theory emphasizes the importance of conveying meaning at all costs.
Jean-René Ladmiral, in his book Traduire: Théorèmes pour la traduction and related works, presents key principles of translation, including translation choice, compensation, minimal distortion, heterogeneity, addition, interpretation, readability, idiomaticity, and adequacy. His aim is to operationalize translation theory by developing a coherent methodological system encompassing these components. This approach allows translators to bridge linguistic and cultural gaps between source and target texts through flexible strategies, highlighting the inseparable connection between theory and practice.
This theoretical framework is particularly relevant to descriptive texts that aim to evoke emotions and create strong emotional resonance. In the case of Broken Wings, Seyyed Mostafa Tabatabai strives to preserve Gibran’s poetic and critical tone while conveying themes of social inequality, unfulfilled love, and resistance to convention to Persian-speaking audiences.
This study applies Ladmiral’s framework to Tabatabai’s Persian translation of Broken Wings and seeks to address the following questions:
To what extent has the translator succeeded in recreating the poetic and social atmosphere of Khalil Gibran’s work?
How has the translator, through syntactic adjustments and careful vocabulary choices, conveyed Gibran’s central message fluently and unambiguously in Persian?
Literature Review
Although numerous studies have addressed the application of translation theories to Arabic–Persian texts, few have focused specifically on Ladmiral’s model. A selection of relevant research includes the following:
Delshad, Masbough, and Abdi (2016): Reexamining Abdol Latif Tasouji’s Translation of the Foundational Story of One Thousand and One Nights Based on Jean-René Ladmiral’s Model. Their findings indicate that the translator produced a work that is both aesthetically effective and culturally appropriate in Persian.
Sayadani and Asgharpour (2017): Evaluation of the Vocabulary Translation Process in Nahj al-Balagha Based on Jean-René Ladmiral’s Theory. Their study concludes that the translator alternated between source-oriented and target-oriented approaches, balancing fidelity to vocabulary with the need to convey meaning. In some cases, interpretive strategies ensured clarity and removed ambiguity.
Compared to these works, the present study distinguishes itself by focusing specifically on Khalil Gibran’s Broken Wings and analyzing the Persian translation through the lens of Ladmiral’s components such as transposition, translator’s choice, omission, and addition. This research not only identifies the translator’s strengths but also highlights minor weaknesses in word choice and meaning transfer, offering suggestions for improvement.
Research Methodology
This study employs a descriptive–analytical method grounded in Jean-René Ladmiral’s theoretical framework. Data were collected from two primary sources:
Al-Ajnḥaʾ al-Mutakassira (compiled by Juliana Abdullah, research by Mikhail Masoud, first edition, 143 pages).
The Persian translation in The Complete Works of Khalil Gibran (translated by Seyyed Mostafa Tabatabai, 256 pages).
These texts were systematically compared using Ladmiral’s principles. Cultural and linguistic elements were extracted, and the translator’s strategies for equivalence, compensation, omission, and addition were analyzed to evaluate the accuracy and effectiveness of meaning transfer.
Conclusion
The comparative analysis of Khalil Gibran’s Broken Wings and Seyyed Mostafa Tabatabai’s Persian translation yields several key findings.
First, through careful lexical selection, syntactic adjustments, and strategic additions—such as reordering verbs, omitting redundant elements, and offering implicit interpretations—Tabatabai has successfully conveyed messages that resonate with Persian-speaking audiences. These strategies help preserve the poetic and social tone of Gibran’s text and foster a strong connection between the reader and the original.
Second, by aligning sentence structures with Persian grammatical norms while maintaining semantic fidelity, the translator achieves a balance between accuracy and readability. This balance reduces distortion and ambiguity, facilitating smoother comprehension. In many cases, Tabatabai avoids literal translations by opting for more contextually appropriate equivalents, enhancing cohesion and fluency.
Third, the selective omission of semantically light words and the addition of explanatory adjectives or clarifying details improve readability and help reconstruct the emotional impact of the original text. These strategies demonstrate the translator’s sensitivity to both linguistic nuance and reader reception.
Overall, the study concludes that Tabatabai’s translation of Broken Wings, when assessed through Ladmiral’s model, adopts a target-oriented and audience-centered approach. The translation not only preserves the poetic and social atmosphere of Gibran’s work but also successfully adapts it to Persian literary and cultural norms, enabling readers to experience the richness and depth of the original text.
کلیدواژه‌ها [English]
- Broken Wings
- Khalil Gibran
- Persian translation
- Jean-René Ladmiral
1. مقدمه
هر واژه در زبان مبدأ دارای بار معنایی، فرهنگی و تاریخی خاصی است که انتقال آن به زبان مقصد نیازمند درک عمیق از مفاهیم متن و حساسیت‌های زبانی است. این حساسیت‌ها به ویژه زمانی اهمیت پیدا می‌کنند که واژگان حامل ظرافت‌های عاطفی یا مفاهیم چند لایه باشند. از همین رو، ترجمه صرفاً به معنای جایگزینی واژگان از یک زبان به زبان دیگر نیست؛ «پایبندی بیش از حد مترجم به واژگان متن اصلی بدون توجه به مفهوم آن، ترجمه را نامفهوم و غیر قابل درک می‌کند» (معروف، 1394: 13).
مترجم می‌بایست فضای فکری، احساسی و سبک نویسنده را به درستی درک کند، چرا که ترجمه‌ای موفق خواهد بود که بتواند همان حس، پیام و تأثیر متن اصلی را به خواننده زبان مقصد منتقل کند. مترجم باید مفاهیم دقیق و ضمنی و بار عاطفی کلمات را دریابد و ظرایفی را که به سبک و شیوه نویسنده مربوط می‌شود، درک کند. «ترجمۀ خوب، ترجمه‌ای است که بتواند همان تأثیر متن اصلی را در خواننده بگذارد» (ناظمیان، 1386: 9).
تسلط بر زبان مقصد از شناخت کامل زبان مبدأ مهم‌تر است، چرا که ترجمه از دو مهارت عمدۀ درک و بیان شکل می‌گیرد؛ درک، شامل آشنایی با زبان مبدأ در حّد استخراج جنبه‌های مختلف معنا از متن می‌شود و بیان به معنای بازنویسی معنای برگرفته از متن مبدأ براساس معیارهای زبانی و فرهنگی زبان مقصد است. آشنایی با موضوع متن اصلی، نقش مهم و بسزایی در توفیق مترجم برای ارائۀ ترجمه‌ای صحیح و روان دارد. در این راستا، نظریۀ لادمیرال[1] بر اهمیت انتقال معنا به هر قیمتی تأکید دارد. او بر این باور است که مترجم باید به گونه‌ای عمل کند که مفهوم متن مبدأ، بدون هیچ نقصانی به زبان مقصد منتقل شود، حتی اگر این فرآیند مستلزم چشم‌پوشی از برخی ویژگی‌های زبانی متن اصلی باشد (ر. ک: لادمیرال، 1388: 145). این رویکرد در متون توصیفی -که هدفشان برانگیختن احساس و ایجاد تأثیر عاطفی در خواننده است- اهمیتی دو چندان پیدا می‌کند. «در متن‌های توصیفی، زبان ابزاری است برای توصیف احساس یا صحنه، یا حادثه‌ای خاص. هدف از متن‌های توصیفی این است که احساس خاصی را در خواننده به وجود آورد. بارزترین نمونه متن‌های توصیفی، متون ادبی است. نحوه تنظیم و بیان مطالب، متون ادبی را از متون اطلاعاتی متمایز می‌سازد» (ناظمیان، 1390: 1).
کتاب «الأجنحة المتکسرة» اثر جبران خلیل جبران، یکی از آثار برجستۀ ادبیات عربی است که در آن نویسنده به روایت داستان عشق اول خود می‌پردازد. این اثر با زبانی شاعرانه و عاطفی، ماجرای عشق ناکام میان دو جوان را در فضایی سرشار از احساس و تأملات اجتماعی بازگو می‌کند که توسط سید مصطفی طباطبائی به زبان فارسی ترجمه شده است. در این پژوهش سعی بر این است که نظریۀ ژان رنه لادمیرال را بر ترجمه فارسی کتاب بال‌های شکسته (الأجنحة المتکسرة) سید مصطفی طباطبائی تطبیق دهیم. برای این منظور پژوهش حاضر در پی پاسخ به پرسش‌های زیر است:
- مترجم تا چه اندازه توانسته است فضای شاعرانه و اجتماعی اثر جبران خلیل جبران را بازآفرینی کند؟
- آیا مترجم با تغییر ساختار دستوری و انتخاب معادل‌های مناسب توانسته پیام اصلی متن جبران خلیل جبران را به‌صورت روان و بدون ابهام به زبان فارسی منتقل کند؟
- پیشینۀ پژوهش
پژوهش‌های معدودی پیرامون کاربست نظریۀ لادمیرال بر واژگان ترجمه شده صورت گرفته است که به برخی از آنها در ادامه اشاره می‌شود.
مقالۀ «بازکاوی ترجمۀ عبداللطیف تسوجی از داستان بنیادین هزار و یک شب بر اساس الگوی ژان رنه لادمیرال» توسط شهرام دلشاد، سید مهدی مسبوق، صلاح الدین عبدی (1395) نوشته شده است. این مقاله به بررسی ترجمۀ داستان هزار و یک شب بر اساس الگوی ژان رنه لادمیرال پرداخته است که نتایج به دست آمده بیانگر آن است که مترجم توانسته اثری زیبا و متناسب با بافت فرهنگی زبان مقصد ارائه کند.
مقالۀ «ارزیابی فرآیند ترجمۀ واژگان نهج‌البلاغه بر اساس نظریۀ ژان رنه لادمیرال» توسط علی صیادانی، سیامک اصغرپور (1396) نوشته شده است. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که با توجه به مؤلفه‌های لادمیرال، رویکرد مترجم در بخش‌هایی از ترجمه، مقصدگرایی و در بخش دیگر مبدأگرایی بوده و با وجود پایبندی به واژگان زبان مبدأ، توجه خود را به انتقال معنا و پیام متن نیز معطوف داشته است. وی در مواردی چند به ترجمۀ مدلول‌ها و مفاد واژگان بسنده کرده است که این امر منجر شده ترجمه به دور از تکلف و ابهام در درک منظور متن باشد.
مقالۀ «نقد ترجمۀ دشتی از حکمت‌های نهج‌البلاغه بر اساس الگوی لادمیرال» توسط عسکر بابازاده و همکاران (1400) نوشته شده است. نتایج به دست آمده حاکی از تطابق ترجمۀ دشتی با نظریۀ لادمیرال دارد و تمام تلاش مترجم بر آن بوده تا پیام متن را به مخاطب برساند.
مقالۀ «کاربست عملی الگوی ژان رنه لادمیرال در ترجمه از عربی به فارسی» توسط پریسا فیضی و شهریار نیازی (1402) نوشته شده است. نتایج به دست آمده از این پژوهش حاکی از آن است که نظریۀ لادمیرال مانند نظریه‌های دیگر ترجمه بدون نقص و تمام و کمال نبوده و به دلیل کلی بودن الگوی وی، راه را در مقابل مترجم برای اعمال سلیقه‌اش در امر ترجمه باز است.
مقالۀ «ارزیابی ترجمۀ فارسی رمان موسوم الهجرة إلى الشمال بر اساس الگوی ژان رنه لادمیرال» توسط یسرا شادمان و فاطمه اکبری‌زاده (1403) نوشته شده است. نتایج به دست آمده این پژوهش بیانگر آن است که مترجم در بعضی مؤلفه‌ها موافق دیدگاه لادمیرال عمل کرده و متنی خوانا و قابل فهم در فرهنگ مقصد ارائه کرده است.
مقالۀ «نقد تقابلی ترجمه‌های فارسی الأجنحۀ المتکسرۀ جبران خلیل جبران» توسط الهام سیدان (۱۳۹۵) نگاشته شده است. در این پژوهش، ترجمۀ انصاری به عنوان ترجمه‌ای مورد توجه قرار گرفته است که ویژگی‌های قابل توجهی دارد و آن را از سایر ترجمه‌های این اثر متمایز می‌سازد.
هیچ یک از مطالعات قبلی به تحلیل و نقد ترجمه واژگان با استفاده از الگوی لادمیرال نپرداخته‌اند؛ از این رو پژوهش حاضر نوآور است.
- روش پژوهش
پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی- تحلیلی و بر اساس الگوی ژان رنه لادمیرال انجام شده است. در این مطالعه، اطلاعات از دو منبع اصلی جمع‌آوری شده‌اند: کتاب «الأجنحة المتکسرة» (گرد آورنده: جولیانا عبدالله، محقق: میخائیل مسعود چاپ اول، 143 صفحه) و ترجمۀ فارسی آن در «مجموعۀ کامل آثار جبران خلیل جبران» (سید مصطفی طباطبائی، 256 صفحه). این منابع بر مبنای الگوی لادمیرال بررسی و تطبیق داده شده‌اند. وجه تمایز این پژوهش با مطالعات مشابه، تمرکز دقیق بر تحلیل واژگان ترجمه شده با بهره‌گیری از مؤلفه‌هایی چون جابه‌جایی، حق انتخاب مترجم، درگاشت و افزوده‌سازی است. همچنین با نگاهی انتقادی، برخی موارد جزئی از ضعف در انتخاب واژگان و انتقال کامل معنا نیز شناسایی و پیشنهادهایی برای اصلاح ارائه شده است. سپس با استخراج و تحلیل داده‌ها، عملکرد مترجم در انتقال معنا و واژگان مورد ارزیابی قرار گرفته است.
- مبانی نظری پژوهش
1-4. ژان رنه لادمیرال و نظریۀ ترجمه
لادمیرال «در کتاب «ترجمه کردن: قضایایی برای ترجمه» و همچنین در مقالات دیگر، قضایا و ابزارهایی برای ترجمه ارائه می‌کند که بسیار متنوع‌اند: انتخاب ترجمه، جبران، معنای غلط حداقلی، ناهمگون‌سازی، افزوده‌سازی، تفسیر حداقلی، خوانا بودن، اصطلاح‌گرایی، کمال نسبی و...» (لادمیرال، 1388: 138) .
لادمیرال به عنوان یکی از برجسته‌ترین نظریه پردازان مقصدگرا در ترجمه، رویکردی عمل‌گرایانه و مخاطب‌محور را تبلیغ می‌کند و نظریۀ او براین اصل استوار است که انتقال مؤثر معنا بر هرگونه پایبندی صوری به متن مبدأ ارجحیت دارد. وی در اثر خود «ترجمه کردن: قضایایی برای ترجمه» با ارائۀ یک نظام روش شناختی منسجم، شامل مؤلفه‌های مثل جبران، افزوده‌سازی، و ناهمگون‌سازی سعی در عملیاتی‌سازی نظریۀ خود دارد. این مؤلفه‌ها به مترجم اجازه می‌دهد تا با اتخاذ راهبردهای انعطاف‌پذیر، شکاف‌های زبانی و فرهنگی بین متن مبدأ و مقصد را پل بزند. نکتۀ بدیع در اندیشۀ لادمیرال، پیوند ناگسستنی بین نظریه و عمل است. او باور راسخی دارد که نظریه‌پردازی ترجمه باید از دل تجربیات عملی مترجمان کارکشته سربرآورد. این ویژگی، نظریۀ او را به ویژه برای مترجمان حرفه‌ای کاربردی و راهگشا ساخته است.
نظریۀ لادمیرال شامل چندین قضیه مجزا است که برخی از آنها کاربرد بیشتری در زمینۀ ترجمه واژگان دارند. این قضایا، چارچوب اصلی پژوهش حاضر را تشکیل می‌دهند که عبارت‌اند از:
1-1-4. جابه‌جایی
«جابه‌جایی (فقط در سطح دستور زبان انجام می‌شود) در رویکرد لادمیرال مربوط به اختلاف ساختار زبان‌های مبدأ و مقصد است. از آنجا که قواعد دستوری هر زبان با زبان دیگر متفاوت است در فرآیند ترجمه، جایگاه کنشگران جمله و اطلاعات موجود در زبان مبدأ، متناسب با ساختار دستوری زبان مقصد، تغییر جایگاه داده و به موقعیت جدید (نسبت به وضعیت قبلی در زبان مبدأ)، منتقل می‌شوند» (نیازی و قاسمی اصل، 1401: 86).
2-1-4. حق انتخاب مترجم
«لادمیرال به مترجم این اجازه را می‌دهد که معادل مناسب کلمات را با توجه به بافت انتخاب کند و از متن اصلی فاصله بگیرد. به عبارت دیگر، انتخاب او با دال و مدلول متن مبدأ تفاوت دارد» (مهدی‌پور، 1390: 49).
3-1-4. درگاشت (آنتروپی)
«این قضیه به معنای هدر رفتن تدریجی اطلاعات در سطح دال/ مدلول است. به این معنا که گاه در متن مبدأ کلماتی وجود دارد که در زبان مقصد بار معنایی ندارند و بیشتر مربوط به ساختار آن زبان می‌باشد. در این صورت ترجمه نکردن این واحد‌های معنایی لطمه‌ای به ایجاد معنا نمی‌کنند، بلکه ترجمۀ آنها متن را از قابل فهم بودن و خوانایی خارج می‌سازد. بنابر این قضیه، لادمیرال مترجم را مجاز می‌داند تا از ترجمۀ این واحدها چشم‌پوشی کند» (نیازی و قاسمی‌اصل، 1401: 92).
4-1-4. افزوده‌سازی
«این قضیه برعکس درگاشت است. در واقع افزوده‌سازی عبارت است از افزوده‌هایی در سطح دال و یا مدلول. لادمیرال معتقد است باید پذیرفت ترجمه می‌تواند بلندتر از متن اصلی باشد. لادمیرال معتقد است در واقع یک ضرورت ترجمه است که مترجم اطلاعات معنایی اضافی را که در زبان مبدأ حاضرند و مانند معنای ضمنی در آن رسوب کرده‌اند، وارد زبان مقصد می‌کند، چرا که این اطلاعات معنایی در گفتمان در حال ترجمه مضمونی به نظر می‌رسند؛ یعنی برای قابل درک بودن آنچه موضوع بحث نویسنده مبدأ است، ضرورت دارد» (مهدی‌پور، 1390: 51).
- کاربست نظریۀ لادمیرال بر ترجمۀ رمان الأجنحة المتکسرة اثر جبران خلیل جبران
در این بخش تلاش می‌شود نمونه‌هایی از متن مبدأ با متن مقصد تطبیق داده شود تا ضمن بررسی تطابق واژگان و عبارات انتخاب شده، نحوۀ بازآفرینی مفاهیم در زبان مقصد تحلیل شود. پس از این انطباق، عملکرد مترجم در انتقال دقیق معنا، بار احساسی و فرهنگی واژگان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و میزان موفقیت او در حفظ روح اثر اصلی مشخص می‌شود. در واکاوی ترجمۀ واژگان موضوع این جستار و براساس مبانی نظری نظریۀ لادمیرال عناصر زیر شایان توجه هستند:
1-5. جابه‌جایی
در رویکرد لادمیرال، جابه‌جایی به تفاوت‌های ساختاری میان زبان مبدأ و مقصد اشاره دارد. با توجه به تفاوت‌های نحوی میان زبان‌ها، عناصر جمله مانند فاعل، مفعول و سایر اجزای آن در فرآیند ترجمه بر اساس قواعد زبان مقصد، جایگاه خود را تغییر داده و در زبان مقصد به شکلی مناسب و قابل فهم بازنویسی می‌شوند؛ «در زبان عربی، فعل جمله غالباً در ابتدای جمله می‌آید، اما در زبان فارسی، فعل در انتهایی‌ترین قسمت از جمله قرار می‌گیرد. پس می‌توان گفت در زبان عربی، ابتدا نتیجه و هدف بیان می‌شود، اما در زبان فارسی یک ترتیب معمول و منطقی برای بیان یک رویداد استفاده می‌شود» (نیازی و قاسمی اصل، 1401: 87).
متن اصلی: کنتُ فی الثامنةَ عَشَرةَ، عندما فتحَ الحُبُّ عینیَّ بأشعَّتِهِ السِحْریَّةِ و لَمَسَ نفسی، لأوّلِ مرّةٍ، بأصابِعِه النَاریَّةِ (عبدالله و مسعود، 1997م : 16).
ترجمۀ فارسی: هنگامی که عشق از پرتو سحرآمیزش چشمانم را گشود و برای نخستین بار با چهرۀ زیبا خود نورافشانی کرد و مرا با انگشتان آتشین خویش بخود آورد هیجده سال از سنین عمرم می‌گذشت (طباطبائی، 1337: 165).
در جملۀ عربی فعل‌های اصلی «فتحَ» و «لَمَسَ» پس از قید زمانی «عندما» قرار گرفته‌اند و فعل زمان «کنتُ» در ابتدای جمله آمده است، اما در ترجمۀ فارسی فعل اصلی «می‌گذشت» که زمان وقوع را نشان می‌دهد در انتهای جمله قرار گرفته که مطابق ساختار دستوری زبان فارسی است. همچنین فعل‌های «گشود»، «کرد» و «بخود آورد» که معادل «فتحَ» و «لَمَسَ» هستند در بخش وسط جمله جای گرفته‌اند. این تغییر جایگاه فعل‌ها از وسط جمله عربی به انتهای جمله فارسی ضمن حفظ معنای دقیق و کامل جمله با قواعد دستوری زبان مقصد هماهنگ بوده و به روانی و خوانایی متن کمک می‌کند.
متن اصلی: هٰهنا دُفنتْ آمالُ ذلک الفتى الذی نَفَتْهُ صُروفُ الدَهْرِ إلى ما وراءِ البحارِ (عبدالله و مسعود، 1997م: 19).
ترجمۀ فارسی: آرزوهای نوجوانی که گردش روزگار وی را به آن طرف دریاها پرتاب کرده است در اینجا به خاک رفته (طباطبائی، 1337: 167).
نویسنده عبارت «هٰهنا دُفنتْ» را در آغاز جمله به‌کار برده است تا با توضیح بند پیشین، هدف خود را روشن ساخته و مخاطب را از غرض متن آگاه سازد؛ یعنی نشان دهد که آرزوها و امیدهای جوانی که تحت فشار روزگار و شرایط سخت ناگزیر به مهاجرت شده در اینجا از بین رفته‌اند. به بیان دیگر، این عبارت بیانگر از بین رفتن آرزوها و شکست انسان در برابر سرنوشت و دشواری‌های زندگی است. مترجم نیز با توجه به ساختار زبان فارسی و نیاز به انتقال کامل و دقیق معنا، این عبارت را به انتهای جمله منتقل کرده است. با این حال، از نظر رسایی جمله و تأکید بر از بین رفتن آرزوها، ترجمه می‌توانست قوی‌تر باشد، چرا که مترجم می‌توانست عبارت «در اینجا دفن شده است» را به‌کار ببرد تا تأکید بیشتری بر مضمون اصلی جمله ایجاد کند.
متن اصلی: قضى ذلک النهارُ متنهّداً أنفاسِه بین تلک الحدائقِ و البساتینِ (عبدالله و مسعود، 1997م: 35).
ترجمۀ فارسی: آن روز سپری گشت و آخرین نفس‌های خود را در فضای گلزارها و بوستانها پراکنده ساخت (طباطبائی، 1337: 179).
مترجم در این جمله فعل را برخلاف ساختار رایج زبان فارسی در ابتدای جمله آورده است که این امر به وضوح در فهم معنای جمله پس از آن خلل ایجاد کرده است. شایسته بود مترجم، مطابق روال معمول دستور زبان فارسی، فعل را به انتهای جمله منتقل می‌کرد تا انسجام و خوانایی متن حفظ شود. علاوه بر این، مترجم نتوانسته است معنای ضمنی موجود در جمله را به طور دقیق و شفاف به مخاطب منتقل کند. ترجمۀ پیشنهادی «آن روز را سپری کرد، در حالی که آهی عمیق می‌کشید، میان آن باغ‌ها و بوستانها» می‌تواند مفاهیم و احساسات نهفته در متن را بهتر به مخاطب انتقال دهد و پیام نویسنده را با دقت بیشتری بازتاب دهد.
1-1-5. تبدیل اسم به فعل
برخی واژگان از نظر نقش دستوری به طور مستقیم به زبان مقصد منتقل نمی‌شوند؛ بلکه در فرآیند ترجمه، ممکن است نقش دستوری آنها تغییر و نقش دستوری جدیدی به خود بگیرند. «در این نوع ترجمه ساختارهای دستوری زبان مبدأ به شبیه‌‌ترین معادل‌های انها در زبان مقصد تغییر داده می‌شوند» (نیومارک، 1382: 57). در این مؤلفه مترجم تلاش می‌کند ساختارهای دستوری زبان مبدأ را به نزدیکترین ساختارهای زبان مقصد تبدیل کند تا متن طبیعی‌تر و قابل فهم‌تر به نظر برسد. مترجم می‌کوشد با ساده سازی ساختارها، درک محتوا را برای خواننده تسهیل کرد.
متن اصلی: فنظرتُ إلى عینیها المُنیرتین، ومثلُ أخرسَ فاجأَ النطقُ شفتیه أجبتُها قائلاً (عبدالله و مسعود، 1997م: 53).
ترجمۀ فارسی: من بدیدگان درخشنده‌اش نگاهی کرده و چون گنگی که ناگهان بزبان آید در جوابش گفتم (طباطبائی، 1337: 192).
واژۀ «قائلاً» اسم فاعل از فعل «قالَ» به معنای «سخن گفتن» یا «متکلم» است. مترجم، با در نظر گرفتن سیاق جمله و به منظور روان‌تر کردن متن در زبان فارسی، این واژه را به صورت فعل ترجمه کرده است. این انتخاب مترجم، هرچند با ساختار تحت‌اللفظی فاصله دارد، اما به انسجام متن و تطابق آن با قواعد زبانی و مفهومی زبان مقصد کمک کرده و معنای جمله را به شکلی واضح‌تر به مخاطب منتقل کرده است.
متن اصلی: ما طلبَ المطرانُ بولسُ غالبُ مقابلةَ فارسَ کرامة فی تلک الیلةِ المقمرةِ لیفاوضَه بشؤونِ الفُقراءِ والمعوزین، أو یخابِرَهُ بأُمورِ الأراملِ والأیتامِ، بل أحضَرَه بمرکبتهِ الخصوصیّةِ الفَخْمةِ لیطلبَ منه ابنتهُ سلمى عروساً لابن أخیه منصور بک غالب (عبدالله و مسعود، 1997م: 61).
ترجمۀ فارسی: کشیش، فارس کرامه را در آن شب مهتابی برای گفت‌وگو راجع به کمک تیره‌بختان و بیچارگان، یا بیوه زنان و بی‌پدران با درشکۀ شخصی بحه ضور نطلبیده، بلکه از این جهت خواسته بود تا دختر او را برای برادرزاده‌اش خواستگاری کند (طباطبائی، 1337: 199).
در این جمله، مترجم برای انتقال دقیق‌تر و روان‌تر مفهوم، واژۀ «عروس» را که به صورت اسم آمده است به فعل «خواستگاری کند» ترجمه کرده است. این تغییر باعث تطبیق بهتر جمله با ساختار زبان فارسی شده است.
متن اصلی: أوَلیستْ جمیعُ العناقیدِ العالیةِ حامضةً فی شرعِ بناتِ آوى؟ (عبدالله و مسعود، 1997م: 64).
ترجمۀ فارسی: مگر نه این است خوشه‌های انگور در بلندی قرار دارد در نظر شغالان ترش و بدمزه است؟ (طباطبائی، 1337: 200).
نویسنده در این جمله برای نشان دادن ناتوانی فارس کرامه در برابر کشیش مطران از ضرب‌المثل رایج «العنقود العالی حصرم: خوشۀ بلند انگور غوره است» یا معادل آن «الذی لایصل الی العنب یقول عنه حامض: روباه دستش به انگور نمی‌رسد می‌گوید ترش است» استفاده کرده است. این شیوۀ بیان با تأکید بر موقعیت بالاتر کشیش به‌طور ضمنی برتری او را نشان می‌دهد، اما مترجم واژۀ «العالیة» را به صورت «در بلندی قرار دارد» ترجمه کرده است در حالی که ترجمۀ دقیق‌تر و مناسب‌تر برای «العناقید العالیة» عبارت «خوشه‌های بلند» یا «خوشه‌های بالا» است.
2-1-5. تبدیل مصدر به فعل
تغییر زمانی رخ می‌دهد که واژه یا ساختار موجود در متن مبدأ معادلی در زبان مقصد نداشته باشد و مترجم ناچار به اعمال تغییر در آن باشد. یکی از موارد رایج در این فرآیند، تبدیل مصدر به فعل است. این تبدیل به مترجم امکان می‌دهد تا معنای دقیق‌تر و روان‌تری را در زبان مقصد ارائه دهد. «مصادر عربی، معمولاً به دو صورت قابل ترجمه‌اند:
الف- ترجمه مصدری؛ در این شیوه، مصدر عیناً به فارسی ترجمه می‌شود:
مانند: حاوَلْتُ مرَّتَیْنِ للتّقَرُبِ إلَیهِ لِأَسْتَطْلِعَ حقیقتَهُ.
دو بار برای نزدیک شدن به او تلاش کردم تا حقیقت حالش را جویا شوم.
ب- ترجمۀ فعلی؛ در این شیوه، مصدر در قالب فعل به فارسی ترجمه می‌شود:
مانند: حاوَلْتُ مرَّتَیْنِ للتّقَرُبِ إلَیهِ لِأَسْتَطْلِعَ حقیقتَهُ، یعنی: لأَتَّقَرَّبَ
دو بار تلاش کردم به او نزدیک شوم تا حقیقت حالش را جویا شوم» (معروف، 1394: 137).
در جملۀ عربی «حاوَلْتُ مرَّتَیْنِ للتّقَرُبِ إلَیهِ لِأَسْتَطْلِعَ حقیقتَهُ»، عبارت «لِلتقرب إلیه» (برای نزدیک شدن به او) و «لأستطلع حقیقته» (برای آگاه شدن از حقیقتش) هر دو مصدر مؤول هستند که در زبان فارسی به صورت دو جمله فعلی ترجمه شده‌اند: «به او نزدیک شوم» و «تا حقیقت حالش را جویا شوم. در این ترجمه با وجود تفاوت‌های ساختاری میان دو زبان، معنا به‌درستی به زبان فارسی منتقل شده است.
متن اصلی: خرجتُ انا من ذلکَ المکانِ خروجَ آدمَ من الفردوسِ» (عبدالله و مسعود، 1997م: 60).
ترجمۀ فارسی: همانطور که آدم از فردوس بیرون رفت من هم از آن مکان خارج شدم (طباطبائی، 1337: 198).
واژۀ «خروج» که مصدر فعل «خَرَجَ» به معنای «خارج شدن» یا «بیرون رفتن» است، در این جمله توسط مترجم به فعل «بیرون رفت» تبدیل شده است. این جابه‌جایی از مصدر به فعل با هدف ایجاد روانی بیشتر و هماهنگی با ساختار زبان فارسی انجام شده است. مترجم با این انتخاب، نه تنها مفهوم اصلی جمله را حفظ کرده، بلکه متن را برای خواننده فارسی‌زبان قابل‌فهم‌تر و طبیعی‌تر کرده است، بدون آنکه به معنا یا تأثیر جمله خللی وارد شود.
متن اصلی: فلم یُجْدِنی کلّ ذلک نفعًا، بل کنتُ کمن یحاولُ إخمادَ النارِ بالزیتِ (عبدالله و مسعود، 1997م: 106).
ترجمۀ فارسی: ولی افسوس که هیچ یک از این کارها سودی نبخشید، بلکه مثل آن بود بخواهم آتش را با نفت خاموش سازم (طباطبائی، 1337: 234).
واژۀ «إخماد» که مصدر فعل «خمدَ» به معنای «خاموش کردن» است در ترجمه توسط مترجم با در نظر گرفتن بافت و ساختار زبان فارسی به صورت فعل بیان شده است. این تغییر از مصدر به فعل به متن روانی بیشتری بخشیده و هماهنگی بهتری با دستور زبان فارسی ایجاد کرده است. مترجم با این رویکرد توانسته است مفهوم اصلی را بدون تغییر منتقل و تأثیرگذاری جمله را در زبان مقصد حفظ کند. چنین انتخاب‌هایی نشان‌دهندۀ توجه مترجم به تطبیق زبان مبدأ و مقصد برای درک بهتر خواننده است.
2-5. حق انتخاب مترجم
طبق این قضیه، لادمیرال حق انتخاب معادل کلمات را بر عهدۀ مترجم می‌گذارد در این صورت مترجم می‌تواند برای ارائۀ معادلی که با بافت متن مقصد همخوانی بیشتری داشته باشد از متن مبدأ فاصله گرفته و دست به انتخاب بزند؛ این انتخاب متفاوت با دال و مدلول متن مبدأ است (صیادانی و اصغرپور، 1996: 141).
متن اصلی: ولمّا جلسنا، أخذ یقصُّ علینا أحادیثَ صداقتِه لوالدی، متذکّرّا أیامّ الشبابِ التی صرفَها بقربه، تالیا على مسامعنا اخبار أعوام قضتْ، فکـّفنَها الدهرُ بقلبهِ و قبرَها فی صدره... (عبدالله و مسعود، 1997م: 28)
ترجمۀ فارسی: همین که نشستیم پیرمرد دوستی خود را با پدرم شرح داد، ایام جوانی را که با او بسر برده حکایت نمود، داستان‌ها و حوادث گذشته را که در امواج متلاطم زمان ناپدید گشته است، برایمان می‌گفت (طباطبائی، 1337: 173).
مترجم در این جمله، اگر به ترجمۀ تحت‌اللفظی اکتفا می‌کرد، شاید می‌توانست تا حدی مفهوم متن را منتقل کند، اما هرگز قادر نبود لحن گیرا و تأثیرگذار متن عربی را بازآفرینی کند. به همین دلیل، مترجم با انتخاب واژگان مناسب ترجمه‌ای را ارائه داده است که به ساختار و بافت زبان فارسی نزدیک‌تر است. این رویکرد نه‌تنها معنا را به شکلی دقیق‌تر و شفاف‌تر منتقل کرده، بلکه با خلق لحنی متناسب با زبان مقصد، توانسته است جذابیت و تأثیرگذاری متن اصلی را به خواننده فارسی‌زبان ارائه دهد.
متن اصلی: یقولون إنَّ الغباوة مهدُ الخلوّ، و الخلوّ مرقدُ الراحةِ وقد یکون ذلکَ صحیحًا عند الذین یولدون أمواتًا، و یعیشون کالأجسادِ الهامدةِ الباردةِ فوق الترابِ (عبدالله و مسعود، 1997م: 23).
ترجمۀ فارسی: می‌گویند کودنی پرورشگاه بی‌فکری و موجد آسایش انسان است، شاید نزد آنهایی که مرده به دنیا آمده و مانند مجسمه های سرد و بیروح روی زمین در حرکت‌اند این فلسفه درست است (طباطبائی، 1337: 170).
مترجم با انتخاب کلمۀ «فلسفه» توانسته است مفهوم ضمنی جملۀ قبلی را به طور کامل و دقیق انتقال دهد. این انتخاب، به خوبی بافت معنایی متن اصلی را منعکس کرده و مخاطب را به درک بهتر محتوای جمله هدایت می‌کند. این رویکرد، علاوه بر بازتاب ظرافت‌های معنایی به حفظ عمق و لطافت متن اصلی کمک کرده است و لحن نویسنده را با وضوح بیشتری به مخاطب فارسی‌زبان منتقل کرده است.
متن اصلی: وهو واحدٌ من القلیلین الذین یجیئون هذا العالم ویغادرونه قبل أن یلامسوا بالأذى نفسَ مخلوقٍ (عبدالله و مسعود، 1997م: 29).
ترجمۀ فارسی: وی یکی از مردان کمیاب روزگار است که بدون آن که به موری آزار رسانند از این دنیا می‌روند (طباطبائی، 1337: 174).
جبران در اثر خود با استفاده از عبارت «نفسَ مخلوقٍ» به معنای «روح هر موجود» قصد دارد به خواننده القا کند که شخصیت فارس کرامه از هر نظر به دیگران آسیب نمی‌زند. این نکته به ویژه در راستای توصیف ویژگی‌های مثبت و اخلاقی این شخصیت اهمیت دارد. مترجم می‌توانست به سادگی این عبارت را به شکل «روح هر موجودی» ترجمه کند که نزدیکترین معادل برای انتقال مفهوم به مخاطب فارسی‌زبان است. با این حال، مترجم برای بیان عدم آزار و اذیت فارس کرامه نسبت به هر موجود زنده از کلمۀ «مور» استفاده کرده است. به این ترتیب، مترجم با دقت و توجه به بافت فرهنگی و زبانی فارسی، مفهوم عمیق‌تری را به مخاطب منتقل کرده است. در این راستا، مترجم با رعایت نظریۀ حق انتخاب مترجم لادمیرال به خوبی توانسته است بافت زبان مقصد را در نظر بگیرد و از واژه‌ای استفاده کند که نه تنها مفهوم اصلی را منتقل کند، بلکه به غنای متن نیز بیفزاید. این رویکرد نشان‌دهندۀ توانایی مترجم در ایجاد تعادل بین وفاداری به متن اصلی و درک مخاطب است و به نوعی نشان‌دهنده اهمیت خلاقیت و دقت در فرآیند ترجمه است.
متن اصلی: إنَّ الشجرةَ التی تنبتُ فی الکهفِ لا تعطی ثمرًا، وسلمى کرامة کانت فی ظِلِّ الحیاةِ، فلم تثمِرْ أطفالاً (عبدالله و مسعود، 1997م: 130).
ترجمۀ فارسی: درختی که در تاریکی بروید میوه نخواهد داد، همانطور سلمی کرامه هم چون در سایه زندگی بسر میبرد، بارور نگردید و فرزندانی به وجود نیاورد (طباطبائی، 1337: 251).
جملات فوق به خوبی به مفهوم عمیق و نمادین زندگی سلمی کرامه اشاره دارند. در اینجا، نویسنده با بیان اینکه «إنَّ الشجرةَ التی تنبتُ فی الکهفِ لا تعطی ثمرًا» (درختی که در تاریکی بروید، میوه نخواهد داد) به نوعی به محدودیت‌ها و شرایط دشوار زندگی اشاره می‌کند. در ادامه با ذکر «ظِلِّ الحیاةِ» (سایۀ زندگی) به وضعیت سلمی کرامه پرداخته می‌شود که در این شرایط، نتوانسته است بارور شود و فرزندانی به دنیا آورد. مترجم در ترجمۀ جمله اول به جای استفاده از واژۀ «کهف» از «تاریکی» بهره برده است. این انتخاب واژه به خوبی با سیاق جملۀ دوم هماهنگ است و مفهوم زندگی در سایه و عدم باروری را به صورت مؤثری منتقل می‌کند. با این کار، مترجم توانسته است احساس و فضای حاکم بر متن را به خوبی به مخاطب فارسی‌زبان منتقل و به درک عمیق‌تری از شرایط شخصیت سلمی کرامه کمک کند.
3-5. درگاشت (آنتروپی)
در بعضی مواقع، واژه‌هایی در متن اصلی وجود دارند که در زبان مقصد معنای خاصی ندارند و بیشتر به جنبه‌های ساختاری زبان مربوط می‌شوند. در چنین حالتی، ترجمه نکردن این واژه‌ها آسیبی به مفهوم اصلی نمی‌زند، بلکه ترجمۀ آنها ممکن است متن را پیچیده کرده و خوانایی آن را کاهش دهد. بنابراین، لادمیرال به مترجم اجازه می‌دهد که این واژه‌ها را نادیده بگیرد، زیرا حذف آنها تأثیری در انتقال معنی کلی ندارد.
متن اصلی: إنَّ الجامعةَ البشریّةَ قدِ استسلمتْ سبعین قرنًا إلى الشرائع الفاسدةِ، فلم تَعُدْ قادرةً على إدراکِ معانی النوامیسِ العُلْویّةِ الأوّلیّةِ الخالدةِ (عبدالله و مسعود، 1997م : 113).
ترجمۀ فارسی: هفت هزار سال تمام جامعۀ بشری به قوانین فاسده تسلیم گردید و نتوانست معانی اخلاقی و روحانی و ناموس ازلی را درک کند (طباطبائی، 1337: 239).
در جملۀ مورد نظر، مترجم با حذف حرف «إنَّ» توانسته است بدون ایجاد خللی در معنای کلی جمله، مفهوم را به خوبی به زبان فارسی منتقل کند. این نشان‌دهندۀ دقت و مهارت مترجم در فهم ساختارهای زبانی و فرهنگی دو زبان است. در واقع، توانایی مترجم در حذف عناصر غیرضروری و در عین حال حفظ معنا، نشان‌دهندۀ تسلط او بر هر دو زبان و درک عمیق از ساختارهای زبانی است.
متن اصلی: علوتُ مَرْکَبةً طالبًا منزلَ فارسَ کرامة، حتّى إذا ما بلغتْ بی غابةَ الصَنوبرِ، حیث یذهبُ القومُ للتنزّه (عبدالله و مسعود، 1997م: 32).
ترجمۀ فارسی: درشکه‌ای سوار شده به خانه فارس کرامه حرکت کردم. همین که به جنگل صنوبر که گردشگاه عمومی است نزدیک شدم (طباطبائی، 1337: 176).
در زبان عربی، واژۀ «ما» کاربردهای متنوعی دارد که یکی از آنها «ما زائده» است. در جمله‌ای که به آن اشاره شده به دلیل قرارگیری «ما» بعد از «إذا»، این واژه به عنوان شرط زائد شناخته می‌شود. در این حالت، «ما زائده» به عنوان یک عنصر اضافی عمل می‌کند که هیچ تأثیری بر معنای کلی جمله ندارد و به همین دلیل در ترجمه به زبان فارسی حذف می‌شود. عدم ترجمۀ این واژه هیچ خللی در فهم یا انتقال مفهوم ایجاد نمی‌کند و متن مقصد به خوبی قابل درک باقی می‌ماند.
متن اصلی: فسألها : مَن هو هذا الرجل؟ (عبدالله و مسعود، 1997م: 46)
ترجمۀ فارسی: با شتابزدگی پرسید: کیست؟ (طباطبائی، 1337: 188)
در ترجمۀ این جمله، قضیۀ آنتروپی به وضوح مشاهده می‌شود، زیرا اگر تمامی کلمات به صورت تحت‌اللفظی ترجمه می‌شد، ساختار جمله به طور قابل توجهی به هم می‌ریخت و مفهوم اصلی آن به درستی منتقل نمی‌شد. در این راستا، حذف برخی از کلمات نه‌تنها خللی در معنای جمله ایجاد نکرده، بلکه به روانی متن نیز افزوده است. مترجم با استفاده از کلمۀ «کیست» به جای ترجمۀ کامل جمله، توانسته است به خوبی مفهوم مورد نظر را به مخاطب منتقل کند. این انتخاب نشان‌دهندۀ توانایی مترجم در شناسایی عناصر کلیدی و ضروری برای انتقال معناست و به‌ویژه در متون پیچیده، این نوع از اختصار می‌تواند به درک بهتر و سریع‌تر پیام کمک کند.
متن اصلی: فانتصبَ الشیخُ وقد تغیّرتْ ملامحُهُ، وانحجبَتْ بشاشَةُ وجهِهِ وراءَ نِقَابٍ من التأمل والتفکیر (عبدالله و مسعود، 1997م: 47).
ترجمۀ فارسی: فارس کرامه که چهره‌اش دگرگون شده و آثار خوشی او به گرفتگی خاطر تغییر یافته بود از جا برخاست (طباطبائی، 1337: 188).
روشن‌ترین معنی از معانی حرف «قد»، تحقیق و تأکید است (راغب اصفهانی، 1404 ه: 394). یکی از نمونه‌های کاربرد «قد» در قرآن کریم در آیۀ 1 سورۀ مؤمنون آمده است: ﴿قَدْ أَفْلَحَ المُؤْمِنُونَ﴾ که به معنای «به یقین مؤمنان رستگار شدند» است (مکارم شیرازی، 1373: 342). در این آیه و موارد مشابه، «قد» به معنای تحقیق و تأکید به کار رفته است که در ترجمۀ آیت‌الله مکارم شیرازی نیز به درستی به «یقین» ترجمه شده است. در عوض، در ترجمۀ طباطبائی، حذف «واو عطف» و «قد» بر اساس قضیۀ آنتروپی قابل توجیه است، زیرا ترجمۀ آن باعث می‌شود که ساختار زبان مقصد به هم بریزد و معنا به‌درستی منتقل نشود. این امر نشان‌دهندۀ اهمیت توجه به ساختار و ویژگی‌های زبانی در فرآیند ترجمه است تا مفهوم اصلی به خوبی حفظ شود.
متن اصلی: ورفعتْ سلمى إذ ذاک رأسَها نحو السماءِ المزیّنةِ بالکواکبِ (عبدالله و مسعود، 1997م: 79).
ترجمۀ فارسی: در آن وقت سلمی سرش را به آسمان که از کواکب فروزان آرایش یافته بود، بلند نمود (طباطبائی، 1337: 212).
در ترجمۀ این جمله به ناچار باید واژۀ «إذ ذاک» حذف شود، زیرا در ساختار زبان فارسی جایی برای آن وجود ندارد و حضورش در جمله باعث ایجاد ابهام یا عدم روانی می‌شود. بر اساس نظریۀ آنتروپی لادمیرال در فرآیند ترجمه بین دو زبان مختلف، برخی کلمات ممکن است بار معنایی خود را از دست بدهند یا در زبان مقصد معنای خاصی نداشته باشند. حذف این گونه کلمات در واقع به بهبود و وضوح متن ترجمه شده کمک می‌کند و هیچ خللی در انتقال مفهوم ایجاد نمی‌کند. این نکته نشان‌دهندۀ اهمیت درک عمیق ساختارهای زبانی در فرآیند ترجمه است.
متن اصلی: کان ینظرُ إلی مثلما تخیمُ أغصانُ الشجرةِ العالیةِ المملوءةِ بمآتی الفصولِ، فوق غرسةٍ صغیرةٍ مُفعمةٍ بعزمٍ هاجعٍ وحیاةٍ عمیاءَ. شجرةٍ مُسِنّةٍ راسخةِ الأعراقِ قد اختبرتْ صیفَ العمرِ وشتاءَه (عبدالله و مسعود، 1997م: 35).
ترجمۀ فارسی: او چون درخت کهنسالی که گرما و سرمای فصول را دیده و برگیاه ضعیفی سایه گسترده است؛ خیره خیره به من نگاه می‌کرد، درخت فرتوتی که در زمین ریشه دوانیده، تابستان و زمستان عمر را آزمایش کرده و در برابر تند باد زمانه پایداری نموده است.
مترجم با توجه به ساختار زبان مقصد از ترجمۀ برخی کلمات صرف‌نظر کرده و با این رویکرد توانسته است مفهوم را به‌طور کامل و دقیق منتقل کند. در واقع، اگر تمامی کلمات به صورت تحت‌اللفظی ترجمه می‌شد، احتمالاً باعث ایجاد ابهام و پیچیدگی در مفهوم می‌شد. این رویکرد به حفظ معنا و روانی متن کمک کرده و باعث می‌شود که خواننده بتواند به‌راحتی با پیام اصلی ارتباط برقرار کند.
4-5. افزوده‌سازی
«گاهی مترجم جهت بازآفرینی معنا در متن مقصد، یک یا چند واحد معنایی را به ترجمه می‌افزاید که البته در این صورت بر اساس قضیه حمایت یک واحد معنایی در متن مبدأ به وسیلۀ واحد معنایی دیگر در زبان مقصد برای انتقال درست معنا عمل کرده است» (لادمیرال، 1387: 128). در نظریۀ لادمیرال، افزوده‌سازی به‌عنوان فرآیندی در نظر گرفته می‌شود که در آن، مترجم اطلاعات اضافی در سطح دال یا مدلول را به متن وارد می‌کند.
متن اصلی: الربیعُ جمیلٌ فی کلِّ مکانٍ، ولکنّه أکثرُ من جمیلٍ فی سوریا (عبدالله و مسعود، 1997م: 26).
ترجمۀ فارسی: فصل بهار در همه جا زیبا و فرح بخش است، ولی در سوریه بیشتر فتنه‌گری می‌کند (طباطبائی، 1337: 172).
در این جمله، مترجم برای انتقال لحن و حس متن مبدأ به متن مقصد از افزوده‌هایی در ترجمۀ کلمۀ «جمیل» استفاده کرده است. این افزوده‌ها در ساختار جمله‌بندی فارسی بسیار مناسب و به‌جا بوده و به غنای متن کمک کرده‌اند. این رویکرد به مترجم این امکان را می‌دهد که تنها به ترجمۀ ساده کلمه بسنده نکند، بلکه با افزودن عناصری که لحن و احساس متن اصلی را منتقل می‌کنند.
متن اصلی: هی الإناءُ الذی شربْنا فیه الکوثر والعلقَمَ (عبدالله و مسعود، 1997م: 38).
ترجمۀ فارسی: همان جامی بود که آب گوارا و حنظل تلخ را از آن سرکشیدیم (طباطبائی، 1337: 182).
الْعَلْقَمُ: شَجَرُ الحَنْظَلِ (ابن منظور، 1414 ه: 422)؛ همانطور که در فرهنگ لغت ابن منظور آمده است، «علقم» به معنی درخت حنظل است. با این حال، مترجم برای اینکه مفهوم «علقم» را به طور کامل برای مخاطب زبان مقصد منتقل کند که ممکن است آشنایی کاملی با حنظل نداشته باشد، صفت «تلخ» را به آن افزوده است. این ترجمه به مترجم این امکان را می‌دهد که نه‌تنها نام گیاه را معرفی کند، بلکه ویژگی بارز آن را نیز به مخاطب ارائه دهد. به این ترتیب، مترجم توانسته است معنی ضمنی نویسنده را به خوبی منتقل و به خواننده کمک کند تا درک بهتری از مفهوم و احساسات نهفته در متن اصلی داشته باشد.
متن اصلی: ذلک الخبزِ السحریّ الذی ذاقَ طعمَه قیسٌ العربیّ، ودانتی الطلیانیّ، وسافو الیونانیةُ، فالتهبَتْ أحشاؤهُم وذابتْ قلوبُهُمْ (عبدالله و مسعود، 1997م:44).
ترجمۀ فارسی: همان مائده سحرآمیزی که امرؤالقیس عرب و دانت شاعر ایتالیا و سافو شاعره یونانی از چشیدن آن دل‌هایشان گداخته و احساسات شاعرانه‌شان شعله‌ور گردیده است (طباطبائی، 1337: 186).
در این جمله، مترجم برای انتقال معنا به مخاطب، دست به افزوده‌سازی می‌زند. در مورد کلمۀ «قیسٌ العربیُ»، مترجم برای اینکه مخاطب بهتر بتواند معنا را درک کند، آن را به «امرؤ القیس» ترجمه کرده است. با این حال، این ترجمه نادرست است، زیرا نویسنده در واقع به قیس بن ملوح، معروف به مجنون، اشاره دارد که عاشق لیلی عامری است. طبق قضیۀ افزوده‌سازی، این نوع ترجمه- هر چند که مترجم بین امرؤ القیس و قیس بن ملوح اشتباه کرده است- می‌تواند بدون در نظر گرفتن این اشتباه به قصد آشنا ساختن مخاطب درست باشد. همچنین در مورد کلمۀ «دانتی الطلیانی»، نویسنده برای روشن کردن مفهوم در ترجمه، افزوده‌هایی به متن اضافه کرده که به انتقال بهتر معنا برای مخاطب زبان مقصد کمک کرده است.
متن اصلی: کذا یُضعفُ القنوطُ بصیرتَنا فلا نرى غیرَ أشباحِنا الرهیبةِ، وهکذا یصمُّ الیأسُ آذانَنا فلا نسمعُ غیرَ طَرَقاتِ قلوبِنا المضطربةِ (عبدالله و مسعود، 1997م: 106).
ترجمۀ فارسی: بلی! بدین شکل نومیدی به اندازه‌ای عقل و بصیرت ما را ضعیف می‌سازد که جز خیالات وحشت‌انگیز چیزی نمی‌بینم و چنان کر می‌شویم که جز تپیدن‌های دل و ضربه‌های جانگداز قلب صدائی نمی‌شنویم (طباطبائی، 1337: 234).
مترجم برای ایجاد ساختاری زیبا در متن ترجمه شده و حفظ لحن داستان به‌منظور انتقال مناسب آن به مخاطب از افزوده‌هایی در ترجمه خود استفاده می‌کند. این افزوده‌ها به متن کمک می‌کنند تا نه تنها از نظر زیبایی‌شناختی غنی‌تر شود، بلکه بتواند مفهوم و احساسات نهفته در داستان را به‌طور مؤثر منتقل کند.
متن اصلی: أنتم، أیها الناسُ، تذکرون فجر الشبیبةِ فرحینَ باسترجاع رسومهِ، متأسفینَ على انقضائه (عبدالله و مسعود، 1997م: 21).
ترجمۀ فارسی: شما ای مردم ! شما آغاز جوانی و دوره های خوش زندگانی را همواره با شادی و خوشنودی بیاد می‌آورید به خاطر از دست دادن آن ایام اشک حسرت می‌ریزید (طباطبائی، 1337: 168).
در این جمله، قضیۀ افزوده‌سازی به وضوح قابل مشاهده است. مترجم برای هر کلمه، یک یا چند واژه به ترجمه اضافه کرده است که این کار به مخاطب کمک می‌کند تا به خوبی با قصد و مفهوم نویسنده نزدیک‌تر شود. این افزوده‌ها نه تنها به روشن‌تر شدن معنا کمک می‌کنند، بلکه به غنای متن و انتقال احساسات و معانی ضمنی نیز می‌افزایند.
متن اصلی: أنتم، أیها الناسُ، تذکرون الحقولَ و البساتینَ و الساحاتِ و جوانبَ الشوارع التی رأتْ ألعابکم ، وسمعتْ همسَ طهرکمْ (عبدالله و مسعود، 1997م: 22).
ترجمۀ فارسی: ای مردم، شما بوستانها و چمن‌ها ، میدان‌ها و کنار کوچه‌های را که در آنجا بازی‌های کودکانه کرده و از هوای آزاد آن تنفس می‌کردید به خوبی بیاد دارید (طباطبائی، 1337: 169).
مترجم در این جمله برای اینکه مخاطب را به پاراگراف یا صفحات قبلی داستان مرتبط کند، یکی از کلمات را براساس دانسته‌های قبلی ترجمه کرده است. این ترجمه باعث ایجاد انسجام در متن ترجمه شده و به خواننده کمک می‌کند تا ارتباط بهتری با محتوای داستان برقرار کند.
- بحث و نتیجه‌گیری
پس از بررسی و تطبیق نمونه‌هایی از دو متن، نتایج زیر به دست آمد:
در ترجمۀ طباطبائی، تغییر در ترتیب اجزای جمله، افزودن عناصر توضیحی و استفاده از معادل‌سازی‌های دقیق واژگان به وضوح مشاهده می‌شود؛ ویژگی‌هایی که از نظر ساختاری، این ترجمه را با نظریۀ لادمیرال سازگار می‌سازد. افزون بر این، دقت در انتخاب واژگان، اعمال تغییرات ساختاری و بهره‌گیری از افزوده‌سازی‌ها در بخش‌هایی از متن، همراه با جابه‌جایی فعل، حذف عناصر غیرضروری و تفسیرهای ضمنی، موجب شده است که پیام‌های اصلی متن به شکلی قابل فهم برای مخاطب فارسی‌زبان منتقل شود. این اقدامات نه تنها به حفظ لحن شاعرانه و اجتماعی اثر کمک کرده، بلکه سبب ایجاد ارتباط مؤثرتر میان خواننده و متن اصلی شده است. در همین راستا، مترجم با جابه‌جایی ساختارهای دستوری، ضمن تطابق با قواعد زبان مقصد، موفق شده است پیام اصلی جملات را بدون ایجاد ابهام یا تحریف منتقل کند و تعادلی منطقی میان وفاداری به متن مبدأ و خوانایی در زبان مقصد برقرار سازد. همچنین، پرهیز از ترجمۀ تحت‌اللفظی در برخی موارد و انتخاب واژگانی متناسب با بافت زبان مقصد، نقش مهمی در افزایش انسجام و روانی ترجمه ایفا کرده است. حذف کلماتی که بار معنایی چندانی در زبان مقصد ندارند یا حذف آنها لطمه‌ای به معنا وارد نمی‌کند از دیگر عواملی است که موجب بهبود خوانایی متن شده است.
در کنار این موارد، افزودن صفت‌ها یا توضیحاتی برای برخی واژگان نیز به بازآفرینی دقیق‌تر معنای متن اصلی و درک بهتر آن توسط خواننده کمک کرده است. با این حال، در برخی بخش‌ها نارسایی‌هایی در ترجمه مشاهده می‌شود که بر رسایی جمله و تأکید بر مفاهیم کلیدی اثر تأثیر منفی گذاشته‌اند. برای نمونه، قرار دادن فعل در ابتدای جمله، برخلاف ساختار معمول زبان فارسی، گاه موجب کاهش انسجام جمله شده است. همچنین در بخش‌هایی از متن، انتخاب واژگان با دقت کافی انجام نشده و برخی معادل‌ها با بافت معنایی و فضای کلی اثر هماهنگ نبوده‌اند. در مجموع، این تحلیل‌ها نشان می‌دهد که ترجمۀ کتاب الأجنحة المتکسرة از سوی سید مصطفی طباطبائی با تکیه بر رویکرد مقصدگرا و مخاطب‌محور نظریۀ ژان رنه لادمیرال، توانسته است فضای شاعرانه و اجتماعی اثر جبران خلیل جبران را به‌خوبی در زبان فارسی بازآفرینی کند.
تعارض منافع
تعارض منافع ندارم.
ORCID
Seyyed Ahmad MosawiPanah |
|
https://orcid.org/0009-0003-0578-713X |
Rasoul Balavi |
|
https://orcid.org/0000-0002-7144-1407 |
Mahmoud Borvayeh |
|
https://orcid.org/0009-0009-8480-2273 |
[1]. Ladmiral, J. R.
)